Leestijd: 11 minuten

De uitgave Het Meer van Te Werve : Honderd jaar water in De Put verscheen in 2011 bij de Stichting Rijswijkse Historische Projecten. Op het moment van verschijning van dit bericht is het boek voor € 15,- via de website van de stichting verkrijgbaar (ISBN 9789078689232).

Het kleurrijke boek over de geschiedenis van zwembad De Put omvat 135 pagina’s en staat vol tekeningen, foto’s en anekdotes. Het is opgedragen aan alle vrijwilligers die in de afgelopen 100 jaar hebben bijgedragen aan het in stand houden van landgoed Te Werve en zwembad De Put of die zich hebben ingezet voor de zwemsport.

Zand en water

De geschiedenis van landgoed Te Werve gaat vele 100-en jaren terug. Voor de ontwikkeling van De Put is vooral het jaar 1892 interessant. In dat jaar koopt Abel Labouchere, eigenaar van de Delftse Aardewerkfabriek De Porceleyne Fles, het landgoed met daarop Huis te Werve.

In de periode vanaf 1909 wordt een flink gebied naast het landgoed afgegraven. De grond wordt gebruikt voor het ophogen en bouwrijp maken van het Haagse Laakhaventerrein. Labouchere weet het gebied te kopen en ontwikkelt het tot een grote vijver. De Put wordt geboren.

In 1922 verhuist de familie Labouchere en komt Te Werve in handen van de Bataafsche Petroleum Maatschappij (BPM, het latere Shell).

Water in De Put en… zwemmen maar

Als het zand uiteindelijk is afgegraven laat men De Put langzaam vollopen met water. De kinderen van Labouchere zullen er waarschijnlijk voor het eerst in de zomer van 1911 gezwommen hebben. Abel Labouchere was een sociaal voelend mens, want hij gaf toestemming aan de Rijswijkse inwoners om in de noordwestelijke hoek van het meer te zwemmen.

Het landgoed werd in 1922 wordt verkocht aan de BPM, die er een recreatieoord en sportpark voor het personeel van maakte. Gelukkig wisten een aantal gemotiveerde zwemmers het voor elkaar te krijgen, dat er onder voorwaarden ook in de toekomst gezwommen mocht worden. Hiertoe werd op 9 april 1923 de Rijswijksche Zwem Vereeniging (RZV) opgericht. De Rijswijkers konden blijven zwemmen in De Put.

Zwemmeester Pronk

Karel Pronk was niet alleen stationschef, maar hij was ook zwemmeester. Hij gaf les in De Put en dat leverde hem ƒ 10,- per jaar op. Als er nog geen zwemvaardigheid was, dan werd er droogzwemles gegeven met behulp van een houten bankje. Als er een trein aankwam, dan werd de zwemles even onderbroken, zodat Pronk de overwegbomen kon neerlaten.

Ook in De Vliet werd er gezwommen, maar dat werd al snel verboden, onder het mom van gevaar voor de scheepvaart. Pronk was één van de oprichters van RZV. In 1924 vertrok hij naar Groningen om daar stationschef te worden.

 

De Napoleon van de olie

Henri Wilhelm August Deterding was de grote man achter de Verbonden Petroleum-maatschappijen, waarvan BPM deel uit maakte. Deterding was naast zakenman ook een fanatiek sporter en hij was ervan overtuigd dat zijn personeel beter zou presteren als het gezond zou leven. Veel sporten was daar een onderdeel van en daarom ging hij op zoek naar een goede locatie. Het werd uiteindelijk Te Werve, wat hij eind 1922 voor ƒ 245.000,- van Labouchere gekocht. Het landgoed werd ondergebracht in de Vereniging Clubhuis Te Werve. Vanaf dag 1 werd er hard gewerkt om de eerste voorzieningen gereed te krijgen.

Opening van Clubhuis Te Werve

In 6 maanden was het landgoed omgetoverd tot een heus sportpark met luxe clubhuis, naar voorbeeld van het Engelse Lensbury, waar sporten als hardlopen, voetballen, cricketten, tennissen en zwemmen konden worden beoefend. De openingsceremonie werd gehouden op 27 juli 1923. Deterding verrichtte met het openen van het clubhuis de officiële openingshandeling.

Opening van De Put

Op zaterdag 30 juni 1923 had de officiële overdracht (van BPM naar RZV) en de opening van De Put plaats. Dit ging vooraf met een stoet van zo’n 350 jonge zwemmers met de Rijswijkse Harmonie. Naast burgemeester Pape, een vertegenwoordiger van BPM en het bestuur van Vereniging Clubhuis Te Werve, waren tal van hoogwaardigheidbekleders aanwezig.

Voorzitter Van Eck van RZV riep op flink te beoefenen en niet alleen voor genoegen, maar ook om mensenlevens te kunnen redden. Na het officiële gedeelte werden door de Haagsche Zwem- en Poloclub de verschillende zwemslagen gedemonstreerd, gevolgd door een polowedstrijd.

De Rijswijksche ZwemVereniging (RZV) voor de oorlog

In de begintijd kon er alleen gezwommen worden om 6.00 uur en vanaf 16.00 uur omdat de toezichthouders ook hun normale werk hadden. Vanaf 1924 kwam de 1e betaalde badmeester, waardoor de openingstijden konden worden uitgebreid. Het is niet duidelijk hoe de uiteindelijke zweminrichting tot stand is gekomen, maar waarschijnlijk is dit gebeurd toen de BPM in het voorjaar van 1923 haar eigen zwembad aanlegde.

Naast recreatief zwemmen was de voornaamste activiteit het opleiden voor zwemdiploma’s. Dat laatste deed de 1e echte badmeester, de heer Achterberg. Hij kwam ook tegen vergoeding thuis droogzwemles geven. In de jaren ’30 was het zwembad open van 9.00 – 21.00 uur. Van 10.00 – 12.00 uur was het bad speciaal voor de dames gereserveerd.

In 1936 werd er uitgebreid naar een 3e badmeester, Piet Kröse, die sportinstructeur was en moderniseringsslagen doorvoerde. Hierdoor konden veel meer kinderen leszwemmen. In zijn 1e jaar haalden maar liefst 130 kinderen hun diploma. Kröse werkte tot 1953 voor RZV, waarna hij overstapte naar BPM. Eén keer per jaar vond een polowedstrijd tussen de beide vereniging plaats.

Het damesclubje voor de oorlog

In de jaren ’20 was er al een clubje dames, die samen op een doordeweekse avond zwommen. In de jaren ’30 kwam er een speciaal damesuur, in de ochtend van 10-11 uur. Dit zijn andere dames dan uit de jaren ’20. Zij willen even uit de sleur van het dagelijkse huishouden zijn.

Gemengd zwemmen, een misstand!

In 1935 was RZV de grootste zwemvereniging van Nederland geworden. Of dat zo zou blijven lag mede aan de gemeenteraad, die grote problemen had met het gemengd zwemmen. Via een Algemene Politieverordening (APV) wilde men het gemengd zwemmen vanaf 1935 beperken tot enkele uren op zaterdag en zondag. Alle kleedgelegenheden mochten slechts door één persoon worden gebruikt. Dit zou voor RZV een enorm exploitatieverlies opleveren en daarom werden de voorwaarden niet geaccepteerd. Toch bleef het zwembad de hele zomer open.

In 1936 besloot RZV het zwembad te sluiten. Aan het eind van de zomer vond een kort geding tegen B & W plaats, dat gewonnen werd door RZV. Daarop werd de APV verder aangescherpt en werd gemengd zwemmen helemaal verboden. Hierop volgden onrust en protesten in Rijswijk. Ook Te Werve kreeg last van dezelfde verordening, hoewel zij hier in eerste instantie niet tegen protesteerden. De heren van Te Werve gingen dan ook maar zwemmen in het bad van RZV.

Om een proefproces uit te lokken besloten enkele bestuursleden en leden van beide verenigingen om een overtreding uit te lokken. Het volgende werd ten laste gelegd:

1. Het gelegenheid geven tot gemengd zwemmen
2. Het zich laten ontkleden van meer personen van één sekse tegelijk in één badhokje
3. Het toestaan dat personen in 2 zwembaden elkaar over en weer konden zien.

Op 21 september velde de kantonrechter het vonnis. Beide vereniging werden van verdere rechtsvervolging ontslagen. Ook in het voorjaar van 1938 in hoger beroep en uiteindelijk eind juni voor de Hoge Raad werd vrijspraak verleend. Het zwemverbod was daarmee definitief opgeheven.

De Tweede Wereldoorlog

In 1940 werden Duitse officieren en soldaten gelegerd in clubhuis Te Werve, de orangerie en het grote paviljoen. Een jaar later verdwenen ze weer. De zwembaden van Te Werve en De Put werden samengevoegd en werden door Te Werve gerund. Mede omdat er nu ook inwoners van Den Haag mochten zwemmen, werd het zwembad druk gebruikt.

In 1943 werd Te Werve door de bezetter ingezet als plek voor oorlogsgewonden. Het zwembad diende voor de revalidatie. In 1944 werden er korte tijd V2’s gestald, die in het Rijswijkse Bos werden afgevuurd. RZV was in die jaren waarschijnlijk slapend. Het archief was in beslag genomen en is nooit meer teruggevonden.

Trotyl in het meer van Te Werve

Na de bevrijding in mei 1945 wilden de leden van RZV weer gebruik maken van het zwembad, maar was het een enorme ravage in De Put door bombardementen en beschietingen. Met het opduiken en daarna verkopen van koperen granaathulzen, die gedumpt waren in het meer, werden een nieuwe springtoren en kleedhokjes gebouwd. Het ontmantelen van deze granaten bleek een behoorlijk riskant klusje, maar met een speciale constructie lukte dit. De niet nuttige onderdelen werden in het meer gegooid en kwamen deels vele jaren later weer naar boven.

RZV na de oorlog

Na de oorlog was het een enorme chaos in de Put. Gelukkig werd in deze tijd een dochtervereniging van RZV opgericht; de Rijswijkse Polo Club (RPC). Om waterpolo mogelijk te maken knapten zij het zwembad op, zodat er al snel weer kon worden gezwommen. Beide clubs beleefden een groei van het ledental. Bij de opening van De Put was er elk jaar voor kinderen een wedstrijd, waarbij de winnaar een seizoenskaart won.

In 1954 kregen de verenigingen een éénmalige subsidie van ƒ 19.000 van de gemeente om aan de veiligheidseisen te kunnen voldoen. Er werden o.a. een nieuwe springtoren en een kassahuisje gebouwd en er kwam een nieuw grasveld. in die jaren was er een vaste badmeester in dienst die in de winter onderhoud verrichte en in de zomer toezicht hield en les gaf. Het hoogtepunt beleefde De Put voordat in 1963 het nabijgelegen zwembad De Wervel opende. In deze periode leerden waarschijnlijk duizenden kinderen zwemmen.

Hoewel de competitiewedstrijden waterpolo en wedstrijdzwemmen verdwenen, bleef het zwembad geliefd. Er kwam echter wel minder geld binnen, wat voor achterstand in onderhoud zorgde. Na een 2e subsidie-aanvraag kon in 1991 de walkant van het zwembad worden vernieuwd. Bij de werkzaamheden kwamen andere zwakke plekken naar boven, die ook maar gelijk gerepareerd of vernieuwd werden.

De Rijswijkse Polo Club

Op de vraag of er behoefte was aan waterpolo kwam enorm veel respons. In de tijd net na de oorlog was er een grote behoefte aan gezelligheid. Met Jan Ouwehand als initiatiefnemer werd op 11 juli 1945 de RPC opgericht. In het begin was het vooral trainen, want behalve voorzitter Ouwehand had nog nooit iemand gepolood.

In de wintermaanden kon er worden getraind in Sportfondsenbad Delft, maar hiervoor moest wel geld bijeengebracht worden. Er werd een toneelvereniging opgericht en deze diende gaandeweg als sponsor.

RPC sloot zich aan bij de zwembond en deed al in 1946 aan de competitie mee met 2 herenteams en een damesteam. Binnen enkele jaren speelden zowel de heren als dames in de bondscompetitie. In de jaren ’60 kwam er een einde aan de waterpolo-activiteiten in De Put, toen de Overdekte (later zwembad De Wervel) werd geopend.

Ook BZV Te Werve had een polo-afdeling. Zij konden rekenen op financiering vanuit Shell. In de winter werd getraind in het Haagse zwembad De Regentes en later in De Waterthor. Later ging RPC op in RZV.

Hengelsport

Al in 1911 zorgde Labouchere ervoor dat er een flinke partij vis in het meer werd uitgezet. Vrij snel daarna volgde de oprichting van hengelaarsvereniging De Lustige Dobber. In de loop van de jaren werd de visstand regelmatig aangevuld. Daarnaast werden er ook viswedstrijden gehouden. Ook werden er verbeteringen aangebracht die ervoor zorgden dat de visstand beter in stand kon worden gehouden.

Schaatsen op Te Werve

Tijdens de strenge winter van 1929 kon er voor het eerst door leden van Te Werve worden geschaatst. Niet-leden konden tegen een kleine vergoeding schaatsen op de wat toen heette De mooiste ijsbaan van ‘s-Gravenhage en omstreken. Er kwamen 1000-en mensen op af. Pas in de winter van 1946-1947 werd er weer een groot schaatsfeest op Te Werve gehouden. Waarschijnlijk was het in 1963 voor het laatst mogelijk om op Te Werve te schaatsen.

Watersport

BPM beschikte ook over een afdeling watersport. Er werd voornamelijk geroeid en omdat het meer wat kleiner was, werd er ook uitgeweken in de richting van De Vliet. Daarvoor moesten de boten een stukje met een handwagen over land worden vervoerd.

Na de Tweede Wereldoorlog nam de belangstelling voor het zeilen toe en werden er tevens enkele boten op De Kaag gestald. In de jaren ’70 nam de belangstelling af. Rond deze tijd werd het windsurfen geïntroduceerd. Tot halverwege de jaren ’90 werd dit beoefend.

Zwemvijfdaagse en Tour de Put

Vanaf 1981 organiseerde Te Werve de Rijswijkse Zwemvijfdaagse, waarbij gedurende 5 avonden een afstand van 250, 500 of 1000 meter gezwommen kon worden. Het was jarenlang de enige mogelijkheid om in het Meer van Te Werve te zwemmen. Na een aantal succesvolle jaren liep de belangstelling terug. In 2001 werd het evenement voor het laatst georganiseerd.

Het spreekwoordelijke stokje werd overgenomen door RZV, die vanaf 2002 op zondagmiddag de Tour de Put organiseerde. Er werden dezelfde afstanden in het meer gezwommen en na afloop was er voor alle deelnemers een medaille. Het lijkt er overigens in de berichtgeving op de website van het zwembad op, dat ook laatstgenoemde activiteit al een aantal jaren niet meer wordt georganiseerd.

Het damesclubje na de oorlog

Voor de oorlog werd er al fanatiek gezwommen door een groepje dames. Na de oorlog wilden een aantal dames ook na het seizoen doorzwemmen, zelfs tot begin december. Op een gegeven moment werd dit door een huisarts als gevaarlijk bestempeld en stopte het clubje. Het huidige groepje dames zwemt iedere dag, weer of geen weer. Het seizoen wordt afgesloten met een verkleedfeestje op een vlot.