Leestijd: 12 minuten

Aanvulling 19-02-2022: in overzicht van uitgevers van fotozegels Groninger Courant toegevoegd.

Nederlanders zijn gek op spaaracties en al helemaal als er iets gratis wordt verstrekt bij aankoop van een product of bepaald bedrag. Die verzamelwoede is niet nieuw. Al meer dan 100 jaar geleden werden de gedecoreerde bandjes om sigaren verzameld en werden er met hetzelfde doel plaatjes van sporthelden en andere beroemdheden bij pakjes sigaretten gestopt. Verkade-, maar ook tal van andere plaatjesalbums zijn zelfs nu nog geliefd en worden soms, zeker als ze compleet of zeldzaam zijn, voor grof geld verhandeld.

In de tweede helft van de 20e eeuw volgen speldjes, sleutelhangers, stickers, suikerzakjes en meer en de laatste jaren kopen we graag wat meer om ons voetbal- of andere plaatjesalbums van Albert Heijn vol te krijgen. Onze verzamelwoede lijkt geen grenzen te kennen.

Enkele maanden geleden stuitte ik op een voor mij onbekend verzamelfenomeen: kleine postzegels met de afbeelding van bekende zwemmers en zwemsters. Het duurde even voordat ik had uitgevonden dat dit fotozegels werden genoemd. Ik wilde graag meer weten over de herkomst en reden van uitgave. Toen ik in de online krantenarchieven dook vond ik interessante artikelen en advertenties over een soms behoorlijk uit de hand gelopen verzamelgekte uit periode 1937-1939.

Dit is een eerste versie van een artikel over de fotozegelrage. Tijdens mijn zoektocht vond ik veel, maar kwamen er ook veel vragen naar boven. Ik heb bij verschillende verzamelaars en archieven navraag gedaan, maar nog lang niet overal antwoord op gekregen. Voor informatie uit kranten die niet online beschikbaar zijn moet er op locatie onderzoek worden gedaan. De huidige coronamaatregelen bemoeilijken dit behoorlijk. Het gaat mede om de vragen onder het kopje Openstaande vragen (onderaan de tekst). Hopelijk volgen er dan ook nog aanvullingen en verbeteringen.

De start

In 1937 zorgen verschillende regionale kranten voor een nieuwe verzamelrage. Adverteerders uit deze kranten gaan gratis fotozegels aanbieden bij aankoop van producten. Zij zijn herkenbaar aan een speciaal teken of tekst bij hun advertenties. De kranten zorgen voor de nodige promotie, verzamelalbums en prijsvragen. Een vroege vorm van verkoopbevordering.

Promotiecartoons fotozegels in Nieuwsblad van het Zuiden (NvhZ van 8 mei en 30 november 1937)

De Nieuwe Apeldoornsche Courant lijkt in maart 1937 de eerste te zijn die met een dergelijke spaaractie voor fotozegels komt. Met een paginagrote advertentie met de kop: “Heb jij Leo Halle al? Zullen we ruilen?” kondigt de krant de spaaractie op grootse wijze aan. In de wervende tekst constateert de krant dat de liefde voor de laatste rage, het verzamelen van sigarenbandjes, een beetje is afgezakt. De krant is graag bereid om te helpen bij een nieuwe verzamelhobby met ongeveer 1000 fotozegels van lokale, nationale en internationale voetballers.

Een maand later volgt de Bredasche Courant met eenzelfde aankondiging: “Een nieuwe attractie, fotozegels sparen! Hebt u nog geen fotozegel? Dan doet u toch zeker met ons mee.” Behalve voetbalfotozegels worden ook sportzegels van wielrenners, zwemmers en fotozegels van het Koninklijk Bruidspaar en vooraanstaande personen toegezegd. Er worden ongeveer 1000 foto’s uitgegeven. Verschillende andere regionale kranten volgen. De zegels hebben per krant soms net een iets ander ontwerp en er worden ook zegels van Belgische sporters uitgegeven. Een nieuwe rage lijkt geboren.

Verzamelalbums

Om de zegels netjes bij elkaar te kunnen verzamelen, is er voor respectievelijk 10 (Apeldoorn), 15 cent (Breda) of gratis op vertoon van 10 fotozegels (Nieuwsblad van het Zuiden), een speciaal album te krijgen, voorzien van vakjes voor het inplakken van de zegels. De kranten zijn zo zeker van het succes van deze spaaractie, dat ze direct al fotozegelbeurzen aankondigen, toegankelijk op vertoon van een verzamelalbum, waar dubbele exemplaren kunnen worden geruild.

• De dag na de aankondiging proberen honderden kinderen een verzamelalbum te bemachtigen bij het administratiegebouw van de Nieuwe Apeldoornsche Courant. Uiteindelijk worden er 1600 albums uitgereikt (NAC van 11 maart 1937)
• Er wordt fanatiek geruild in “Kunst en Genot” tijdens de eerste Sportfotobeurs op woensdagmiddag (NAC van 18 maart 1937)

Verschillende verzamelalbums voor fotozegels (via Marktplaats en collectie Cees van Nijnatten, Voetballegends)

Chaos in Limburg

Ook andere kranten nemen het idee van de fotozegels over. De Limburger Koerier kondigt op 12 november 1937 in een paginagrote advertentie haar spaaractie aan, met fotozegels van de meest bekende sportmensen uit Nederland, maar ook met een aantal bekende voetbalclubs uit Limburg. De fotozegels zijn bij ruim 200 winkeliers verkrijgbaar. Enkele dagen later kopt deze krant met: “Hoofdkantoor en bijkantoren van de Limburger Koerier bestormd. De jeugd van heel de provincie neemt er een middag bezit van”. Aanleiding is de uitgifte van een verzamelalbum via het kantoor en de bijkantoren van de krant. Bij elk van deze punten ontvangen de eerste 50 aanmelders op zaterdagmiddag een gratis exemplaar.

• Drukte op de binnenplaats van het hoofdkantoor in Maastricht, nadat de eerste aanval op de zegelalbums was gedaan (Limburger Koerier van 15 november 1937)
• Aandachtig lezen de jeugdige verzamelaars de wedstrijdbepalingen (Limburger Koerier van 15 november 1937)

Bij hoofdkantoor Maastricht verdringen zich honderden kinderen om aan één van de 50 gratis verzamelalbums te komen. Uiteindelijk worden er minstens drie keer zoveel albums gratis verstrekt. Dan nog is de honger naar albums niet gestild en worden er voor vijf cent per stuk nog een flink aantal albums verkocht. Ook in de bijkantoren heerst een topdrukte. In Heerlen duwen de enthousiastelingen elkaar bijna dóór de loketten heen en in Kerkrade sneuvelt een toonbank. Voor enkele kantoren breken zelfs vechtpartijen uit. Ook bij acties elders in het land is het een drukte van belang.

• In Roosendaal bekijkt het jongste deelnemertje vol belangstelling het fotoalbum (Dagblad van Noord-Brabant van 13 maart 1939)
• Vaders worden in Bergen op Zoom zelfs genoodzaakt hun jongere kinderen een kans te geven door ze op te tillen (Dagblad van Noord-Brabant van 13 maart 1939)

Enkele advertenties van Limburgse winkeliers die deelnemen aan de fotozegelactie (Limburger Koerier van 12-11-1937)

Ruilbeurzen

Gedurende de looptijd van de uitgifte van fotozegels organiseren verschillende kranten ruilbeurzen. Ook de Limburger Koerier organiseert in verschillende plaatsen dergelijke bijeenkomsten, telkens in de plaatselijke bioscoop. In sommige gevallen zijn er wel 900 jeugdige bezoekers, die vaak lopend uit de wijde omgeving op de bijeenkomst zijn afgekomen. In alle gevallen wordt ook het journaal vertoond, gevolgd door een speelfilm of documentaire en tekenfilms, aangeboden door de plaatselijke theatereigenaar.

Aankondiging ruilbeurzen in Limburger Koerier (4 januari 1938) en Dagblad van Noord-Brabant (27 april 1939)

Maar ruilen kan ook op andere manieren. Natuurlijk wordt er onderling geruild, maar er is ook een mogelijkheid om een (gratis) ruiladvertentie in de krant te zetten. Dit resulteert soms in voorstellen om te ruilen voor sigarenbandjes, boeken, geld of een mondharmonica, maar er zijn ook vreemdere voorstellen zoals een luchtbuks, konijnen of tortelduiven.

Spaarders deden soms bijzondere voorstellen in hun gratis ruiladvertentie (o.a. in Limburger Koerier van 19 februati 1938)

Afwijkende noodzegels

Bij het Dagblad voor Noord-Brabant heeft men zich vergist in de enorme populariteit van het verzamelen van fotozegels. Het enorme aantal gedrukte zegels is binnen korte tijd op en het drukken van nieuwe zegels duurt een dag of tien. Daarom worden er snel noodzegels gedrukt, blauw van kleur en iets groter dan de gebruikelijke zegels. Deze zegels moeten uiteraard niet in het verzamelalbum worden geplakt, maar kunnen worden omgeruild, zodra de nieuwe partij fotozegels beschikbaar is.

Fotozegelwedstrijden

De kranten organiseren ook één of meer fotozegelwedstrijden. Voor de eerste wedstrijd van de Limburger Koerier worden er prijzen toegekend aan de eerste 500 verzamelaars die minimaal vijf voetbalelftallen (een katholiek elftal telt voor twee!) of drie volledige voetbalelftallen en tien wielrenners en tien zwemmers of een gelijkwaardige collectie hebben verzameld. Hoe meer complete elftallen en hoe meer wielrenners en zwemmers er verzameld zijn, hoe groter de kans is op één van de prijzen.

Aankondigingen fotozegelwedstrijd in Limburger Koerier (18 november 1937), De Eembode (18 januari 1938) en Dagblad van Noord-Brabant (9 juni 1939)

In maart 1938 is de uitslag van een andere fotozegelwedstrijd van de Limburger Koerier bekend. De collectie van de winnaar bevat een verzameling van maar liefst 32.555 zegels en is goed voor een Blaupunkt-radiotoestel. Onder de ruim 200 andere prijzen bevinden zich rijwielen, voetbalschoenen, bonbons, fruit en jeugdboeken. Het is vervolgens nog een hele logistieke operatie geweest om alle collecties weer aan de rechtmatige eigenaren terug te geven. Met deze en vergelijkbare uitslagen komt er ook meestal een einde aan de fotozegelactie.

Fotozegels van bekende zwemsporters

Mijn artikelen behandelen altijd zwemgerelateerde onderwerpen en daarom mogen hier uiteraard de fotozegels van zwemmers niet ontbreken. Bij een aantal fotozegels staat het woord HOLLAND boven de foto.Dit zijn foto’s van wedstrijdzwemmers, waterpoloërs en een enkele schoonspringer (sommigen doen een combinatie van zwemsporten), die op nationaal of zelfs internationaal niveau sporten.

Een behoorlijk aantal van deze sporters deed ook mee aan de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn. Er zijn sporters bij die al gestopt zijn met actief zwemmen, waaronder Rie Baron en Zus Braun en ook de coaches zijn niet vergeten. Bij de onderstaande foto’s vind je op de tweede rij de bondscoaches Ma Braun (zwemmen) en Frans Kuijper (waterpolo). Er bestaat ook een fotozegel van mw. Van Wuijkhuijse, de andere bondscoach zwemmen. Dit overzicht is dan ook niet compleet.

Tijdens de actie van De Eembode zijn er 56 fotozegels met zwemmers verschenen. Daarnaast moeten er in sommige gevallen, net als bij voetbalclubs, ook fotozegels van regionale clubs zijn verschenen (zie hieronder). Ook bestaan er enkele zegels van buitenlandse zwemsterren zoals Arne Borg en Ragnhild Hveger.

Fotozegels van Haagse zwemsporters

Daarnaast zijn er een aantal fotozegels verschenen van Haagse zwemmers van de Haagsche Zwem en Poloclub (HZ&PC) en Zwemmen Is Altijd Nuttig (ZIAN). Bij deze sporters staat, op één uitzondering na, de verenigingsnaam boven de foto vermeldt. Ik heb niet kunnen terugvinden door welke regionale krant deze fotozegels zijn uitgegeven.

Sportfoto’s Misset’s Uitgeversmaatschappij

Album voor sportfoto’s “De Achterhoek” van Misset’s Uitgeversmaatschappij uit Doetinchem (via Zwiggelaar Auctions)

Ook het Doetinchemse Misset’s Uitgeversmaatschappij, uitgever van verschillende vakbladen en het regionale nieuwsblad De Graafschaps-bode ziet wel potentie in de uitgave van fotozegels. Onder de naam sportfoto’s geeft Misset een aantal fotozegels uit met een bijbehorend Album voor sportfoto’s “De Achterhoek”. Er is slechts één enkele advertentie terug te vinden over een ruilbeurs van Fotozegels Achterhoek op 27 november 1937. Welke regionale krant hieraan verbonden was, blijft op dit moment onduidelijk.

Overzicht van uitgevers van fotozegels

Hieronder vind je een overzicht van de regionale dagbladen die fotozegels hebben uitgegeven. Dit overzicht is waarschijnlijk niet compleet. Aanvullingen, ook van data, zijn uiteraard welkom.

Naam	periode verspreiding (geschat)
Apeldoornsche Courant	03-1937 t/m 06-1939
Bredasche Courant	04-1937 t/m 06-1937
Nieuwsblad van het Zuiden (Tilburg e.o.)	05-1937 t/m 09-1939
Limburger Koerier	11-1937 t/m 03-1938
De Eembode (Amersfoort e.o.)	11-1937 t/m 03-1938
Dagblad van Noord-Brabant en Zeeland	03-1939 t/m 06-1939
Misset’s Uitgeversmaatschappij (Achterhoek)	1937
Utrechtsche Courant	1937
De Gouwenaar (Gouda e.o.)	onbekend
Groninger Courant	onbekend

Oorsprong fotozegels

Het is mij helaas niet duidelijk geworden welke krant ooit als eerste is gestart met het uitgeven van fotozegels. Of dat een eigen initiatief was, of dat er bijvoorbeeld een licentiemodel was (wellicht via uitgeverij Photex, zie hieronder) en of zaken als ontwerp, druk en distributie landelijk of regionaal waren geregeld, blijft onbekend.

Wat bij mijn zoektocht wel naar boven kwam, waren enkele advertenties van de Bijenkorf uit 1932 en 1933. Zie boden een service aan waarbij van een (pas)foto 50 of 100 kleine zegeltjes werden gedrukt volgens het Photex Procédé, waarvan de Bijenkorf het alleenrecht had. Deze plakfoto’s werden in de advertenties fotozegels genoemd. Het is denkbaar dat de latere fotozegels van de kranten volgens hetzelfde procédé zijn gemaakt.

Een andere mogelijkheid is, dat de fotozegels zijn gedrukt door Handelsmaatschappij Wetro, eveneens afkomstig uit Amsterdam. Zij worden expliciet genoemd als Fabriek van Wetro fotozegels in telefoongidsen uit die tijd. Deze firma wordt tevens in januari 1937 genoemd in een rechtszaak over de oneigenlijke verkoop van sportzegels.

Tot slot

Hier eindigt voorlopig het eerste verslag naar mijn onderzoek naar de herkomst en verspreiding van fotozegels in de jaren 1937-1939. Zoals ik bovenaan de tekst al opmerkte, zijn er nog een aantal vragen en aannames onbeantwoord gebleven. Overigens vond ik ook nog een fotozegelactie met sportzegels voor de Nederlandse Stichting voor het Gebrekkige Kind (NSGK) in 1952-1953. Daarover is genoeg te vertellen voor een eigen bericht.

Openstaande vragen

Heb je een antwoord op één of meer van de volgende vragen? Neem dan even contact met mij op!

• Wat was de ontstaansgeschiedenis. Was het een idee van fotobureau/uitgeverij Photex uit Amsterdam, van Handelsmaatschappij Wetro of van een andere partij. Maakte die ook de ontwerpen en de albums. En konden andere kranten dit in licentie overnemen?
• Werden de fotozegels op één plek gedrukt of deed elke krantenuitgever dit zelf?
• Bij welke regionale krant uit de Achterhoek horen de fotozegels van Misset’s?
• Zijn er naast de hierboven vermelde kranten nog andere kranten die fotozegels uitgaven?
• Zijn er verschillen in uiterlijk tussen de verschillende uitgaven (zoals bv letters in de vier hoeken bij uitgave Dagblad voor Noord-Brabant) ?
• Bestaat er een afbeelding van de blauwe noodzegels?
• Zijn er nog meer regionale fotozegels van zwemsporters verschenen?

Geraadpleegde bronnen

• Lijst met alle uitgegeven fotozegels van Katholiek Nieuws- en Advertentieblad De Eembode (14-01-1938)
• Fotozegels op voetballegends.nl
• Tal van krantenberichten via Delpher.nl (zoeken op fotozegels). Ik heb ook de archieven van verschillende erfgoedinstellingen online geraadpleegd, helaas zonder enige succes
• Alle bronnen die ik voor het artikel heb gebruikt, heb ik in een Excel-overzicht gezet. Heb je hiervoor interesse, stuur mij dan even een berichtje.