Leestijd: 11 minuten

Ter gelegenheid van het 65-jarig bestaan in 2002 van Sportfondsenbad-Noord in Rotterdam verscheen bij uitgeverij Duo/Duo dit boek. In een 10-tal korte hoofdstukken wordt de geschiedenis van het zwembad belicht. Daarnaast beschikt het boek over een uitgebreide fotobijlage. Het boek is dan ook niet diepgravend en gaat bijvoorbeeld niet in op architectonische facetten van het gebouw.

In de volksmond wordt het zwembad overigens het Van Maanenbad genoemd, naar de straatnaam waar het bad staat.

Inleiding

In de inleiding neemt de toenmalige manager en medeauteur van dit boek, Jan Pot, de lezers mee in zijn herinneringen aan het zwembad. Eerst waren er de waterpolowedstrijden in zijn jeugd. Later werkte hij regelmatig in het zwembad als oproepkracht. Na een wereldreis kan hij voor korte periode weer aan de slag in het zwembad. Na enkele jaren werken in andere zwembaden wordt Pot manager in zijn thuisbad.

Han ‘sportfondsen’ Bierenbroodspot

Na slechte ervaringen met bestaande zwembaden besluit de toenmalige Amsterdamse student J.A.C. (Han) Bierenbroodspot om een eigen overdekt zwembad te bouwen. De gemeente Amsterdam wilde eigenlijk eerst niet wilde meewerken. Uiteindelijk wordt afgesproken dat de gemeente ƒ 260.000 in de vorm van een lening zou bijdragen als Bierenbroodspot ƒ 100.000 bij elkaar kreeg.

Hij bedacht een ingenieus spaarsysteem (de spaarkassen) en kreeg met de dubbeltjes en kwartjes van spaarders en aandeelhouders het geld bij elkaar. In 1929 opende het eerste sportfondsenbad in Amsterdam-Oost. Het bad was een groot succes en kreeg navolging in het hele land. Sportfondsenbad-Noord volgde na maar liefst 10 jaar steggelen in 1937.

Door het succes van het spaarsysteem zijn er inmiddels overal in Nederland sportfondsenaccommodaties te vinden. Bierenbroodspot gebruikte zijn ervaring als bestuurder in de Raad van Beheer in elk sportfondsenbad. In 2002 kent Sportfondsen Nederland 102 zwembaden en sportcentra.

Gesteggel in de polder

Voor 1900 werd zwemmen in grachten en singels gewoon toegestaan. Aan het begin van de 20e eeuw zag het stadsbestuur het belang van beweging en hygiëne voor de volksgezondheid in en kwamen de eerste zwemvoorzieningen in beeld. Er kon worden gezwommen in verschillende openluchtzwembaden, waaronder het Maasbad, een drijvend bassin. Ook werd gezwommen en zwemles gegeven in de Schie, het Haagse Veer en het Hang.

De oudste overdekte zweminrichting lag aan de Tuinderstraat, waar coryfeeën als Rie Mastenbroek, Cor Kint en Willy den Ouden trainden. Dit bad was echter maar 15 meter lang. Rotterdam wilde, net als Amsterdam via een spaarsysteem een bad oprichten. Er werd een plek gevonden in de nieuw in te richten buurt Bergpolder. Het sparen ging voorspoedig, maar door problemen met het stratenplan en een tegenwerkende directeur van de Tuinderstraat werd de uiteindelijke bouw steeds weer vertraagd.

De bouw

Aan de Van Maanenstraat stelde de Gemeente Rotterdam een grote lap grond beschikbaar voor een zweminrichting met verrijdbare kap en glaswand. Er bleef zelfs voldoende ruimte over in de binnentuin voor een buitenbad met zonneweide. Architectenbureau De Roos & Overeijnder maakte een strak ontwerp dat paste functie en de rest van de bebouwing in Bergpolder. Door de vertragingen in de bouw kon worden geprofiteerd van de ervaringen met andere sportfondsenbaden.

De start van de bouw was op 20 april 1936. Na wat opstartproblemen werden de heipalen per schip over de Schie aangevoerd. Er waren meer tegenvallers en bij de vastgestelde opening op 8 mei 1937 was het werk dan ook niet af. Het buitenbad lag er bij als een bouwput. Met extra giften en leningen kon er alsnog diezelfde zomer een buitenbad worden gerealiseerd. Een mooie extra voorziening om te voorzien in de zwemhonger van de Rotterdamse bevolking.

Te water

Op zaterdagmiddag 8 mei 1937 vond vanaf 15 uur de openingsceremonie plaats met toespraken van de gemeente en verschillende organisaties. Ook president-secretaris van het sportfondsenwerk Han Bierenbroodspot kwam aan het woord. Direct daarna werd met een druk op de knop de overkapping geopend en weer gesloten. Het zwembad was nu officieel geopend.

Na verschillende demonstraties was het zwembad aan het begin van de avond beschikbaar voor het publiek. Het Van Maanenbad bleek een groot succes, met in de openingsweek een kleine 4.000 bezoekers en jaarlijks gemiddeld 400.000 zwemmers.

Tevreden (door Hugo Borst, columnist/journalist)

Columnist en journalist Hugo Borst schets zijn herinneringen aan het Van Maanenbad. Treffend zijn zijn woorden dat je in dit zwembad een dwarsdoorsnede van de Rotterdamse bevolking ziet recreëren. Multicultureel alles en iedereen gaat hier in vrede met elkaar om. In het Van Maanenbad wordt overigens al vanaf de opening in 1937 gemengd gezwommen. Wel zijn er tegenwoordig aparte vrouwenuren, vooral voor oudere en islamitische dames.

De bezetting

Niet alleen de Duitse bezetters kwamen tijdens de oorlog zwemmen in het Van Maanenbad. Door bombardementen raakten het Oostelijk Zwembad in Kralingen en de oudste zweminrichting aan de Tuinderstraat onbruikbaar. Naast de zoveel mogelijk reguliere activiteiten kwamen nu ook vedetten zoals Rie Mastenbroek en Cor Kint trainen. Tijdens de bezetting werden Joodse bezoekers geweigerd.

Door kolengebrek moest het zwembadgedeelte vanaf september 1944 sluiten. Vrij snel na beëindiging van de oorlog waren het de geallieerden die kwamen zwemmen. In de zomer van 1945 konden uiteindelijk ook de Rotterdammers weer in het zwembad terecht. In de crisisjaren was de entree 25 cent voor kinderen en 40 cent voor volwassenen. Spaarders kregen altijd korting.

De wondere wereld onder water

Hoewel de machinekamer verborgen blijft voor het oog van de bezoeker, vormt deze het hart van het Van Maanenbad. In de begintijd werkten er 4 man fulltime in de machinekamer en ging alles met de hand. Zeker in de zomer als het buitenbad open was, was het een hele kunst om de 3 zwembassins op tijd gezuiverd te hebben. Tegenwoordig heeft de computer het overgenomen en werken er nog 2 mensen.

Elk bassin heeft nu zijn eigen installatie. Het enige nadeel van deze wijziging is, dat het 50 meterbad in 1997 met 6,5 meter is verkleind. De zuivering gaat dag en nacht door. Vroeger werd de installatie met de hand gevuld met kolen. Tegenwoordig zorgen twee enorme gasgestookte ketels voor een aangename watertemperatuur.

Een zee van ruimte

De architecten De Roos en Overeijnder maakten van het Van Maanenbad een oase van licht, lucht en groen. In de loop van de jaren is er aan de inrichting nogal het een en ander gewijzigd en verbouwd. Tot in de jaren ’50 werd de kleding van de bezoekers in zogenaamde laden achter de balie bewaard. Om het zwembad waren tribunes gebouwd, die bezet werden tijdens wedstrijden, demonstraties van de Rotterdamse Reddingsbrigade, zwemfeesten van de Onderlinge Dames Zwemvereniging (ODZ} en schoonspringshows van schoonspringvereniging Icarus.

Sinds de verbouwing in 1997 is het Van Maanenbad een modern sportcentrum met een Turks stoombad, zonnebanken en een vergaderruimte. Stephen Gadd Sport heeft een ruimte in gebruik als Japanse dojo. De bovenverdieping was oorspronkelijk als gymzaal bedoeld, maar tot 1950 was er naaiatelier Evana te vinden. Na enkele andere gebruikers is er nu Fittnesscenrum Blijdorp gevestigd (nu in 2018 is er het exclusieve Active Sports Premium Club). Aan elke flank bevindt zich een personeelspand. Aan de buitenkant van het monumentale pand is in de loop der jaren weinig gewijzigd. Alleen het dak is sinds de jaren ’70 voorgoed gesloten.

Bedrijfsvoering: pompen of verzuipen

Na een lange periode van voorspoed heeft het zwembad vanaf de jaren ’70 onafgebroken met dreigende sluiting te maken gehad. De eerste directeur (1937) was mejuffrouw Heijermans. Zij trok in die tijd van bad naar bad om de bedrijfsvoering volgens het sportfondsenmodel op poten te zetten. Ze werd opgevolgd door A. Sonnevylle (1938-1949), die de scepter weer overgaf aan F.A. Putto (1949-1956). Zij opereerden vooral vanuit kantoor.

In de tijd van W. van Slobbe (1956-1965) was het schoolzwemmen sterk in opkomst. Door gebrek aan andere zwembaden kwamen scholieren van heinde en verre. Het verenigingsleven bloeide en ook voor bijvoorbeeld personeelsuitjes en schoolreisjes was het zwembad een gewilde locatie. In de zomer brachten hele gezinnen in en rond het buitenbad door.

In 1965 begon A. Kok (1965-1991) als directeur. Het zwembad liep nog goed, maar er was inmiddels concurrentie van Sportfondsenbad-Zuid, het huidige zwembad Charlois (inmiddels afgebroken en vanaf 2018 vervangen door Zwemcentrum Rotterdam). In 1971 moest voor het eerst subsidie worden aangevraagd. In de jaren ’70 en ’80 kwamen er maar liefst 15 nieuwe zwembaden bij, er vertrokken inwoners naar randgemeenten en mensen werden mobieler en gingen op vakantie. Er moest bezuinigd worden en het zwembad dreigde overbodig te worden.

In 1995 leek het doek echt te vallen. Vanaf 1997 konden buurtbewoners voortaan terecht in sportcomplex De Wilgenring in Schiebroek. Manager Hans Timmerman (1993-1998) zette alles op alles om het zwembad te redden. Met hulp van deelgemeente Noord en Comité Behoud Zwembad Noord (vanaf 2003 Vrienden Van Maanenbad) ging de gemeenteraad in 1995 overstag en zegde financiële steun toe tot 2008.

Lange eindeloze zomers (door Emile Schelvis, sportjournalist)

Emile Schelvis bewaart warme herinneringen aan het Van Maanenbad. Eerst vanuit Rotterdam-West met de bus naar zwemles. Later met twee zwemdiploma’s op zak het vrij zwemmen in het buitenbad en af en toe ook binnen, waar schoonspringers Edwin en Daphne Jongejans te bewonderen waren.

Later woonde Schelvis aan de Stadhouderslaan, op loopafstand van het zwembad. Je kon zomaar waterpolo-international Arno Havenga (voormalig bondcoach van het nationale waterpolo-damesteam) of topzwemster Inge de Bruijn tegenkomen. Ondank de drukke zomers in de jaren ’80 was er altijd weer die dreigende sluiting door de bekende exploitatietekorten. Dan maar met z’n allen op de barricaden geklommen.

De kunst van het zwemmen

Vanaf de jaren ’50 ging de gemeente voor het schoolzwemmen aparte uren inhuren in overdekte zwembaden. Drijvende kracht achter deze uitbreiding was de Raad voor de Lichamelijke Oefening, de voorloper van de gemeentelijke diensten Sport & Recreatie en Stedelijk Onderwijs. Tot in de jaren ’60 reisden scholieren uit klas 5 en 6 en later ook 3 en 4, uit de verre omtrek naar het Van Maanenbad. In die tijd werd er gezwommen aan de vaste hengel en later aan de lopende hengel.

Dini Havenga is niet alleen moeder van Arno en Petra, maar ook voormalig ODZ-lid en huisinstructrice. Net als de andere badmedewerkers heeft zij passie voor het zwemmen. Zij maakte de ontwikkeling mee dat kinderen op steeds jongere leeftijd gingen zwemmen. Eerst met 8 jaar, later met 6 en nu met 4. De ideale leeftijd vindt zij 6 jaar, omdat kinderen zich dan drijvende kunnen houden en beschikken over voldoende motoriek om de techniek goed te leren.

Dini, die zelf ook waterpolo speelde en wedstrijden zwom, trainde tussendoor ook nog de heren van het 2e waterpoloteam van de ‘R’. Tegenwoordig geeft ze aparte lessen aan kinderen met een geestelijke handicap. Naast haar lesklantjes is Dini ook een moeder voor het personeel. Er werden allerlei feestelijke activiteiten georganiseerd in het zwembad. Op zondag waren er barbecues voor de medewerkers. Ter gelegenheid van het 55-jarig bestaan bedacht Dini de actie Zwemmen voor 55 cent. Dat was zo’n groot succes dat de politie moest worden ingeschakeld.

Topclubs

Beroemde Rotterdamse zwemmers die in het Van Maanenbad waren bijvoorbeeld Olympiërs Rie Mastenbroek (ODZ), Cor Kint (de ‘R’), Irma Schumacher, Inge de Bruijn en natuurlijk waterpoloër Arno Havenga. De Katholieke zwemvereniging Laeonidas Aeolus Combinatie (LAC) en zwem- en poloclub Rotterdam (de ‘R’) zijn opgericht toen het Van Maanenbad in 1937 opende. Nog altijd (2002) hebben deze verenigingen een eigen clubavond. LAC is nu deels gefuseerd met RET, de zwemvereniging van het Rotterdamse openbaar vervoer (uit 1926).

Ook andere zwem- en poloverenigingen trainden in het zwembad. De oudste was de Rotterdamse Zwemclub (RZC, 1890), de Onderlinge Dames Zwemclub (ODZ), in 1922 afgesplitst van de Rotterdamse Dameszwemclub (RDZ, 1913), schoonspringvereniging Icarus en de Rotterdamse Zwembrigade. Tegenwoordig is er een breed scala aan huurders.

Na de Olympische Spelen van 1936 brak Rie Mastenbroek (1919-2003) met trainster Ma Braun. Ze ging toen in het Van Maanenbad trainen bij ODZ-damescoach Cor Vuyk. Aan een uiterst succesvolle carrière kwam plotseling een eind toen Rieki door de zwembond tot professional werd verklaard. Reden: ze had een baantje als zweminstructrice genomen.

Ook zwemster Cor Kint 91920-2002) stapte over van Ma Braun naar de ‘R’ en kwam zo terecht in het Van Maanenbad. Een andere bekende Rotterdammer is Kees Hoving (RZC, 1919-1991), die in 1938 als eerste Nederlander onder de magische 1 minuut grens dook op de 100 meter vrije slag.

Namens de ‘R’ speelden Arnold Nonnekes en Arno Havenga mee als waterpolo-internationals. In 1986 stapte laatstgenoemde over naar Zwem- en Poloclub Barendrecht (ZPB). Havenga nam met het Nederlands team deel aan de Olympische Spelen van Atlanta (1996) en Sydney (2000). Sinds eind 2001 is hij waterpoloprof bij de poloploeg van Olympic Nice in Frankrijk.

Beschermd monument

Tegelijk met het 65-jarig bestaan in 2002 is Sportfondsenbad-Noord aangewezen als beschermd monument. Doel van de Monumentenwet is om monumenten van bouwkunst en archeologie te behouden.

Nieuwe restauratie

In 2015 werd het zwembad na een nieuwe verbouwronde zoveel mogelijk in oude staat gerestaureerd. De trotse bedrijfsleider vertelt er in deze video over.

Aanvullende media

Op de website van Stadsarchief Rotterdam staan verschillende oude foto’s en ook een prachtige video Arend en de Zeemeeuw met vanaf 5:45 minuten mooi beeldmateriaal over het zwembad.

Meer lezen over zwembaden

Op de pagina zwembaden vind je nog meer boeken over zwembaden.