Dit jaar bestaat de Amsterdamsche Zwemclub AZ 1870 maar liefst 150 jaar. Een mijlpaal waarop de oudste zwemvereniging van Nederland en medeoprichtster van de Nederlandsche Zwembond (KNZB) terecht trots op kan zijn. Veel festiviteiten konden door de coronacrisis echter niet doorgaan; wel is er aardig wat aandacht voor het jubileum in diverse media en op de eigen website. Terecht zou ik zeggen.
Eén ding valt mij daarbij telkens op: de club noemt zichzelf op haar website trots “Oudste zwemclub van Europa” en op andere plaatsen is deze kwalificatie overgenomen. Ik vond het terug op de website van Stadsarchief Amsterdam, op Sportgeschiedenis.nl*, in Trouw, bij AT5 en ook in verschillende andere plaatselijke nieuwsbronnen. Alleen de KNZB houdt wijselijk een slag om de arm. Want klopt deze bewering eigenlijk wel?
Ergens diep in mijn geheugen herinnerde ik mij dat er in Zweden een veel oudere vereniging moest zijn. Op zo’n moment zijn Google Search en Google Translate je beste vriend, ook al omdat ik me normaal gesproken tot de situatie in Nederland beperk. Voor zover bekend bestaan er geen mooie ranglijsten met oudste zwemverenigingen, maar een korte zoektocht leverde enkele verrassende vondsten op. Een groep Zweedse studenten gaat met de eer strijken, gevolgd door enkele Engelse clubs. Ik vat mijn bevindingen over de opkomst van het Zweedse georganiseerde zwemmen kort samen.
* de tekst op de website Sportgeschiedenis.nl is inmiddels door de auteur aangepast
De studentenzwemclub van Upsalla
De Zweedse priester, wetenschapper en sportpromotor Jöns Svansberg richt in 1796, samen met een aantal gelijkgestemde academici, hij de nog altijd bestaande Upsala Simsällskap (US) (zwemclub Upsala, inderdaad met één l) op. Svansberg is waarschijnlijk één van de eerste zwempropagandisten en heeft daarmee een belangrijke rol bij de ontwikkeling van het zwemmen in Zweden. Tot een echte zwemdoorbraak komt het echter niet: Svanberg krijgt in het oprichtingsjaar van de zwemclub een zware functie toebedeeld. Hij wordt plaatsvervangend secretaris van de Zweedse Koninklijke Academie van Wetenschappen. De vereniging blijft echter wel bestaan.
Als Gabriel Marklin in 1803 in Upsala komt studeren, blaast hij de vereniging nieuw leven in. In 1807 gaat hij zwemlessen volgen en al in hetzelfde jaar gaat hij zwemmen promoten als noodzakelijke activiteit voor studenten. Weer vier jaar later zorgt Carl-Gustaf Grahl voor een definitieve doorbraak; hij wordt beschouwd als de eerste echte zwemleraar van Zweden. Hij wordt tevens secretaris van de zwemclub.
Hij begint onmiddellijk met een reorganisatie waarbij hij waardevolle steun krijgt van Jöns Svanberg, die inmiddels hoogleraar wiskunde aan de universiteit is geworden. Tijdens zijn jaren bij US heeft Grahl ongelooflijk veel bereikt: Hij introduceert een methodologie voor het geven van zwemles, hij stelt statuten op en hij creëert regels voor de vereiste zwemvaardigheden. Ook zorgt hij voor actieve promotie van het zwemmen in andere delen van Zweden. US fungeert als een soort nationale zwemfederatie, totdat in 1904 de Zweedse Zwembond wordt opgericht.
Grahl slaagt er in om tijdens de korte zomermaanden ergens tussen 1810 en 1820 meer dan 300 jonge mensen te leren zwemmen. Hij ontwikkelt een baanbrekende technologie voor zwemlessen, waarbij ook gebruik wordt gemaakt van een zwemgordel. De zwemclub is een opleidingscentrum voor toekomstige zwemleraren in het hele land. Al na enkele jaren laat dit zijn sporen achter in een half dozijn Zweedse steden. In 1817 verhuist Grahl naar Stockholm, waar hij zijn zwemactiviteiten voortzet, onder meer als initiatiefnemer van de in 1827 opgerichte Stockholms Simsällskap (zwemclub Stockholm).
Zwemscholen
In de periode waarin de eerste zwemclub wordt opgericht wordt er al druk gezwommen en zwemles gegeven, in het bijzonder aan militairen. Ook in Zweden gebeurt dit al. Frankrijk is bezig met het opzetten van een enorme legermacht en heeft zweminstructeurs en zweminrichtingen nodig om haar militairen te leren zwemmen. De eerste drijvende zwembaden verschijnen in de tweede helft van de 18e eeuw in Parijs, Frankfurt en Wenen en aan het eind van dezelfde eeuw worden de eerste zwemscholen geopend.
Les bains Deligny, Parijs (1852) (l.) en leden van de Brighton Swimming Club (1863) (r.)
Andere vroege zwemverenigingen
In Engeland worden er in de 19e eeuw verschillende zwemverenigingen opgericht. De Maidstone Swimming Club noemt zichzelf de oudste zwemclub van het land. Volgens eigen zeggen is zij opgericht in 1844, hoewel hiervoor geen tastbaar bewijs is. De Brighton Swimming Club, opgericht in 1860, beschikt wel over documentatie en noemt zichzelf daarom op haar website “England’s oldest continuously formed Swimming Club”. Als derde vond ik nog de Devonport Royal Swimming Association uit 1863. AZ 1870 is daarom zeker niet de oudste zwemclub van Europa, maar maakt trots deel uit van een indrukwekkend gezelschap van vroege zwemverenigingen.
Is dit overzicht volledig en is Upsala Simsällskap daadwerkelijk de oudste zwemclub van Europa? Het klinkt plausibel, maar ik weet het niet zeker. In de loop der jaren zijn er veel verenigingen verdwenen; ook is de kans groot dat er in de begintijd spontaan verenigingen zijn ontstaan, zonder officiële statuten. Lang niet altijd zijn er oprichtingsstukken en andere belangrijke correspondentie bewaard gebleven. Gelukkig beschikt Stadsarchief Amsterdam over het verenigingsarchief van AZ 1870, met onder andere het allereerste jaarverslag. Laten we daarom vooral zuinig zijn op ons verleden.
Als oud lid van Kon. A.Z. 1870 uit de jaren 1960-1970 weet ik de we ons de oudste zwemclub van het vasteland van europa noemden.
Ik denk dat AZ dan inderdaad een goede kans maakt. Zoals ik al schreef: het is nog best lastig om dit exact te bepalen, want van lang niet alle clubs die in het verleden zijn opgericht is informatie bewaard gebleven. Ik vind wel, voordat je naar buiten toe claimt dat je de oudste van Europa bent, dit wel goed moet uitzoeken. Hetzelfde geldt overigens ook voor de claim wat nu het oudste zwembad van Nederland is. Er wordt dan vaak nog een onderscheid gemaakt tussen al dan niet openbaar toegankelijk. Als heel vroeg waren er speciale zwemschilen voor militairen. Telt dat dan ook? Misschien dat ik daar nog eens induik. Voorlopig vermeldt de website van AZ1870 nog altijd trots “Oudste zwemclub van Europa”.