Ruim 150 jaar geleden wordt in 1870 in Amsterdam de eerste zwemvereniging van Nederland opgericht: de Amsterdamsche Zwemclub, tegenwoordig beter bekend als Koninklijke AZ1870. Direct wordt gestart met het geven van zwemlessen en al in het tweede jaar worden er ook gratis zwemlessen aangeboden. Tien jaar later viert deze club feestelijk haar tweede lustrum, uiteraard met het organiseren van een groot zwemfeest, maar tevens met wat de allereerste zwemprijsvraag moet zijn geweest: het schrijven van een propagandistisch essay over zwemmen. Een terugblik op een succesvol jubileumjaar en op tien jaar actieve zwempromotie.
In de eerste tien jaar van haar bestaan levert de Amsterdamsche Zwemclub al een enorm belangrijke bijdrage aan de bevordering van het zwemmen. Al kort na de oprichting worden niet alleen de eerste zwemwedstrijden georganiseerd, ook wordt er al in 1871 gratis zwemonderricht gegeven aan wat onvermogenden wordt genoemd. En hoewel ook andere zwemscholen gratis zwemonderwijs aanbieden, is het grote verschil dat daar wel betaald moet worden voor de toegang tot de zweminrichting. Dat kunnen voor veel mensen in die tijd niet betalen.
Hoewel de toeloop in het eerste jaar nog geen groot succes is, loopt het in 1872 wel storm: meer dan 250 jongens melden zich aan. De zwemclub kan op dat moment maar 10 leerlingen bekostigen, maar in latere jaren komt er eerst subsidie beschikbaar van de Maatschappij tot Redding van Drenkelingen en later ook van de Gemeente Amsterdam.
Nut en noodzaak van zwemmen
Op 27 juni 1880 bestaat de AZ 10 jaar. Ter gelegenheid van dat feit hangen er vlaggen in de zwemschool, maar het echte feest vindt pas later plaats, op 18 juli. Het Nieuws van de Dag schrijft op 28 juni over het jubileum het volgende: “Bekend mag het heeten, wat deze nuttige vereeniging, gedurende den korten tijd van haar bestaan in het belang van eene, meer algemeene verspreiding der zwemkunst gedaan heeft. Door het aanstellen van een instructeur in de Gemeente-zweminrichting aan den Westerdoksdijk alhier, die kosteloos onderwijs geeft aan allen die zich aanmelden, deed ze ook dit jaar weer een hoogs nuttig werk, en niet minder dan honderd-twaalf knapen uit de volksklasse, maken op het oogenblik van deze gelegenheid gebruik.”
Daarmee is het bestuur van de club nog lang niet tevreden, want eigenlijk wil men, in een land waar telkens de gevaren van het water op de loer liggen, dat iedereen de zwemkunst machtig wordt. Het ledental en daarbij de zo broodnodige inkomsten is echter nog zeer beperkt. Het jaarverslag over 1879 maakt melding van een 120-tal leden en donateurs. In de krant wordt daarom nog eens een dringende oproep gedaan aan alle belanghebbenden om lid te worden van de nuttige vereniging voor ƒ 2,50 per jaar of donateur te worden voor ƒ 2,00.
Jubileumzwemwedstrijd
Op zondag 18 juli 1880 is het dan zover: De heer C.J. Löwenstrom heeft zijn particuliere zweminrichting aan de Westerdoksdijk* ter beschikking gesteld voor een Nationale Zwemwedstrijd, ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de Amsterdamsche Zwemclub. De wedstrijd start om 11.00 uur en staat open voor liefhebbers uit heel Nederland. Ruim 150 jongens en mannen komen op de verschillende onderdelen van het programma af, niet in de laatste plaats vanwege de prachtige prijzen, die door verschillende partijen ter beschikking zijn gesteld:
* voorheen bekend als de zwemschool van C.W. Ploenius; niet te verwarren met de in 1878 geopende Gemeentelijke Bad- en Zweminrichting, eveneens aan de Westerdoksdijk gevestigd.
- Snelzwemmen op den buik. Prijs: aëroïde barometer, uitgeloofd door de bekende wandelaar en filantroop L.C. Dudok de Wit, beter bekend als Kees de Tippelaar of de Wandelende Hollander; premie: reiskoffer, uitgeloofd door de heer H.J. Wijsman
- Duiken 2e klasse voor deelnemers beneden 18 jaar. Prijs: een zilveren medaille, uitgeloofd door de heer C.J. Löwenstrom; premie: een zilveren medaille, uitgeloofd door de heer C.J. Löwenstrom.
- Oefeningen in het water van enige leden van de Amsterdamsche Zwemclub
- Volksklasse-seizoen 1879 (een twintigtal leerlingen). Prijs: portretalbum, uitgeloofd door het Nederlandsch Gymnastiek-Verbond; 1e en 2e premie uitgeloofd door de badmeester van de Gemeentelijke Bad- en Zweminrichting
- Snelzwemmen op den rug. Prijs: Die Schwimmkunst van Adolf Graf van Buonnacorsi, uitgeloofd door Het Nieuws van den Dag; premie: binocle, uitgeloofd door de heer Abr. de Haan Anthz.
- Volksklasse-seizoen 1880 (een twintigtal leerlingen): Fraaizwemmen. Prijs: electro-plated sigarenstandaard, uitgeloofd door de Amsterdamsche Gymnastiek-Vereeniging; 1e premie: sigarenpijp, uitgeloofd door de heer H.W.K.; 2e en 3e premie uitgeloofd door de badmeester van de Gemeentelijke Bad- en Zweminrichting.
- Duiken 1e klasse voor deelnemers boven de 18 jaar. Prijs: grote zilveren medaille, uitgeloofd door het Gemeentebestuur van Amsterdam; premie: grote bronzen medaille, uitgeloofd door het Gemeentebestuur van Amsterdam.
- Tobbenwedstrijd. Prijs: cuivrée asbak, uitgeloofd door de Amsterdamsche Zwemclub; premie: Zweeds lederen sigarenkoker, uitgeloofd door de Amsterdamsche Zwemclub.
De jury bestaat uit een aantal hoogwaardigheidsbekleders uit de zwemwereld: de heren D. Vrijdag en C.A. Volk jr. (Amsterdam), C.W. Abspoel en C.J.G. Mieremet (Utrecht), J.G.A. Koopmans (Rotterdam), G.J.C. Kramer (Leiden) en A.A. Sprenger (Haarlem). Aardig detail is, dat deze juryleden samen met het bestuur en genodigden gezamenlijk gaan lunchen, terwijl het publiek geduldig op de terugkomst van de heren blijft wachten. Dit gebruik houdt overigens nog jarenlang stand.
Dankbare zwemmertjes
Het Nieuws van den Dag, dat ook een prijs ter beschikking heeft gesteld, doet op 20 juli uitgebreid verslag van de wedstrijd. De aanwezige verslaggever is aangenaam verrast door het onderdeel Volksklasse, waaraan leerlingen van het gratis zwemonderwijs meedoen: “Werkelijk bewonderenswaardig was het, zooals de knapen van de volksklasse voor het zwemmen, door de club in het leven geroepen, knapen die eerst dit jaar leerden zwemmen, zonder een oogwenk aarzelend op kommando te water gingen en reeds volkomen in het water op hun gemak bleken te wezen.” Bij deze gelegenheid overhandigen de leerlingen de onderstaande bedankbrief aan het bestuur van de zwemclub.
Het is niet zo vreemd dat de uitblinkers bij het snelzwemmen allen lid zijn van van de Amsterdamsche Zwemclub. Joh. Suur, winnaar van beide nummers, heeft 2 min. en 22 sec. nodig om het onderdeel 110 m. op de buik af te leggen, terwijl hij precies één minuut doet over 55 m. op de rug. Ook veel van de andere prijzen vallen ten deel aan Amsterdamse deelnemers.
Het Algemeen Handelsblad van 20 juli 1880 weet de wedstrijd prima samen te vatten: “Men zwom om ’t snelst op buik en rug. Men dook. Men tobde – allervermakelijkst tobben! De leerlingen der volksklasse, seizoen 1879 en ’80, legden proeven af van snel en fraai zwemmen – beter dan wel van goede tucht, gelijk de voorzitter der A.Z. later opmerkte – en een twaalftal leden der A.Z. maakten in het water manoeuvres, zoals men ze in een cirque zou verwachten.”
Ledenwerving tijdens de wedstrijd
Terwijl de 100-en toeschouwers het schoonzwemmen bewonderen of moeten lachen om om de capriolen van de 32 deelnemers aan het tobbevaren, delen de commissarissen van de Amsterdamsche Zwemclub kaarten uit, waarop de vele positieve effecten van zwemmen staan opgesomd:
“Zwemmen is nuttig, is noodzakelijk, bevordert de gezondheid, de reinheid, de geestkracht, ontwikkelt spierkracht, staalt de zenuwen geeft zelfvertrouwen. Het zwemmen te bevorderden is het doel der Amsterdamsche Zwemclub”
Op de achterkant is een inschrijfformulier afgedrukt, waarmee men zich als lid of donateur van de zwemclub kan opgeven. Deze en vele andere promotionele activiteiten zorgen ervoor dat er gedurende het jubileumjaar 84 leden en 19 donateurs bij komen, bijna een verdubbeling van de reeds 120 leden.
Prijsuitreiking en feestmaaltijd
Rond 16.30 uur is de wedstrijd afgelopen. De deelnemers en enkele genodigden verplaatsen zich naar de tuin van Café l’IJ waar zij hartelijk worden toegesproken door Hugo Muller, de voorzitter van de Amsterdamsche Zwemclub en D. Vrijdag, voorzitter van de jury en erelid van de club. Muller herdenkt in het kort het ontstaan van de club en benadrukt daarbij de belangrijke rol bij het lesgeven in de zwemkunst aan wat hij noemt het volk. In de afgelopen anderhalve maand zijn er maar liefst 3865 zwemlessen gegeven aan 280 leerlingen. De heer Vrijdag tenslotte, verzorgt de prijsuitreiking en bedankt de prijs- en premiegevers, waarna de winnaars huiswaarts keren
Voor het bestuur en de leden staat er vervolgens nog een feestmaaltijd klaar in hotel Adrian, waarbij aan heildronken geen gebrek was. De eerste van de vele dronken die wordt geheven, is voor de Burgemeester en Wethouders van Amsterdam, die niet alleen twee medailles te beschikking hebben gesteld voor de jubileumwedstrijd, maar die de club ook ƒ 300 subsidie hebben toegezegd voor het geven van zwemlessen. Wethouder Bergsma wordt hierover ingelicht via een telegrambericht. Hij stuurt direct onderstaande reactie terug.
Ook het menu wordt geheel in stijl gepresenteerd. De verslaggever van Het Nieuws van den Dag vindt dit zo bijzonder dat hij dit menu in zijn artikel opneemt:
Bijzondere prijsvraag
Naast de feestdag in juli heeft het bestuur nog een andere jubileumactie in petto: Tijdens de algemene ledenvergadering op 2 oktober 1880 maakt het bestuur bekend dat er een prijsvraag zal worden uitgeschreven voor het schrijven van een verhandeling “waarin het nut en de noodzakelijkheid van het zwemmen voor iedereen op afdoende wijze wordt aangetoond”. Deelnemers moeten hun bijdrage vóór 1 januari 1881 inzenden om in aanmerking te komen van de prijs van maar liefst 100 gulden of een gouden medaille. Er wordt een commissie van zwaargewichten samengesteld, die de inzendingen zal beoordelen.
In De Turnvriend van 1 maart 1981 worden de – veelal Latijnse – motto’s van de 12 inzendingen voor de prijsvraag bekendgemaakt:
- Urfelan
- Nato et Evado
- Onbekend
- Een wijze raad van een zot is een degenstoot onder water
- For every one
- Mens sana in corpere sano
- Nut der zwemkunst
- Bavatos arte natandi excelluise et equitatu
- In magnus voluisse sat est?
- Water is het halve leven
- Luctor et Emergo
- Zwemmen is nuttig tot bevordering van kracht
De deelnemers moeten op dat moment nog even geduld hebben, want de uitslag van de prijsvraag wordt pas op 13 april bekend gemaakt. Het wordt uiteindelijk nog spannend, want er zijn twee inzendingen, die door de jury met een gelijk aantal punten zijn beoordeeld: Mens sana in corpere sano van Js. Js. Wopkes Jz., redacteur van De Turnvriend en Bavatos arte natandi excelluise et equitatu van C.H. den Hertog, hoofd van de Van der Palmschool en tevens lid van de zwemclub. Uiteindelijk wordt er geloot en wordt de heer Den Hertog als winnaar aangewezen.
Propagandaboekje
De tekst van de winnaar wordt onder de titel Naar de zwemschool! in mei 1881 als boekje uitgegeven. De oplage is maar liefst 5.000 exemplaren. De uitgave wordt voor 5 cent verkocht bij verschillende boekhandels en kiosken, maar ook is er gedacht aan on- of minvermogenden; voor hen zijn gratis exemplaren van het boekje verkrijgbaar via de secretaris van de zwemclub. Met deze publicatie heeft de Amsterdamsche Zwemclub het opnieuw voor elkaar gekregen, om op een slimme manier propaganda te voeren voor het bevorderen van het zwemmen. De verschillende promotionele jubileumactiviteiten kunnen dan ook als zeer geslaagd worden beschouwd.
De Turnvriend van juni 1881 vat het boekje als volgt samen: “In vloeiende taal heeft hij [de schrijver] op de meest bevattelijke en overtuigende wijze de voordeelen van het zwemmen in het licht gesteld; zonder nu juist in een wetenschappelijk betoog te treden. Het geschrift laat zich gemakkelijk lezen en is o.i. uitstekend geschikt om den lust tot zwemmen, ook bij minder ontwikkelden, op te wekken of aan te wakkeren.” Oordeel zelf en lees hieronder het boekje Naar de zwemschool!
Naar de zwemschool!
Doorbladerbaar exemplaar van Naar de Zwemschool (Collectie UvA/Allard Pierson). Tip: klik op het vierkantje middenboven voor full-screen weergave.
Geraadpleegde bronnen
Voor het schrijven van dit artikel zijn de volgende bronnen geraadpleegd:
- Driekwart eeuw zwemmen : Gedenkboek Amsterdamsche Zwemclub A.Z. 1870/J.P.A. Luirink (verschenen in 1947) (ook digitaal te raadplegen via Delpher.nl)
- Boekje Naar de zwemschool! Digitale exemplaren beschikbaar via UvA/Allard Pierson en Google Books (scan Koninklijke Bibliotheek)
- Verschillende kranten zoals Het Nieuws van den Dag en Algemeen Handelsblad (via Delpher.nl)
- Tijdschrijft De Turnvriend (via Delpher.nl)