Deze kleine brochure (10×13 cm) van de NV Bad- en zweminrichting Th. van Heemstede Obelt komt waarschijnlijk uit het openingsjaar van het zwembad (1882), zoals vermeld staat op de voorzijde. Ik bezit ook nog een ongedateerd exemplaar (1904-1911).
De inhoud van deze brochure mag dan best aardig zijn, het verhaal achter de vooruitstrevende zwembaddirecteur, voorvechter van het dameszwemmen en slimme zakenman Obelt is ronduit interessant!
Ik heb er dan ook voor gekozen om de uitleg over de inhoud van de brochure helemaal onderaan de tekst te plaatsen. Wat hieraan vooral aardig is waren de toen geldende regels, gewoonten en prijzen. Zie onder het kopje Over de brochure. Maar nu eerst meer over Obelt.
Over Th. van Heemstede Obelt, ondernemer
Theodorus van Heemstede Obelt wordt op 14 april 1857 in Zwolle geboren als oudste van een gezin met 9 kinderen. Kort na zijn geboorte verhuist hij naar Amsterdam, waar zijn vader directeur wordt van de scheepswerf aan de Hoogte Kadijk. Uit veiligheidsoverwegingen krijgen de kinderen heel jong zwemles naar het devies:
Een Obelt kan eerder zwemmen dan lopen.
In Londen behaalt Theo het hier onbekende diploma sanitary engineer. Terug in Amsterdam begint hij een Sanitair Technisch Bureau aan de De Ruyterkade, met onder meer een filiaal aan de Haagse Mauritskade.
Obelt introduceert hier porseleinen badkuipen en centrale verwarming en mag in 1897 de badkamers van Paleis Het Loo inrichten. Naast particuliere huizen plaatst het bedrijf van Obelt installaties in grote gebouwen en op schepen.
Op slechts 25 jarige leeftijd besluit hij om een zwembad te bouwen. Zo’n groot zwembad zou zijn ingenieursbureau nog meer bekendheid geven. Het wordt inderdaad een commercieel succes. Voor de technieken die hij gebruikt voor de verwarming van het badhuis en de inrichting van de badkamers bestaat direct grote belangstelling.
Snel wordt hij gezien als een expert in het aanleggen van sanitaire installaties. Het bedrijf groeit en heeft rond de eeuwwisseling maar liefst 200 medewerkers. Uiteindelijk fuseert het bedrijf in 1969 met Mijnsen en co. Het bedrijf Homij Technische installaties bestaat nog steeds.
Theo trouwt met Titia van der Veer en woont met vrouw en dochter Marie op de Prins Hendrikkade 106. Obelt zeilt graag met zijn zeilschip Trily, bij voorkeur met familie en naaste vrienden. Op 17 april 1918 overlijdt Obelt op 61-jarige leeftijd aan een hartaanval, 3 dagen na zijn verjaardag. De badinrichting en het sanitaire installatiebedrijf worden voorgezet onder directie van voormalige employees Opstelten en Oeges.
Bouw van het zwembad
In 1881 stelt de gemeente Amsterdam water beschikbaar aan de heer Van Heemstede Obelt voor aanleg van een zwemschool in het Y langs het Oosterhoofd. De bad- en zweminrichting krijgt als adres De Ruyterkade 150, direct tegenover het hoofdkantoor van het sanitaire bedrijf van Van Heemstede Obelt en ter hoogte van de brandweerkazerne.
Voor de bouw van het zwembad is ƒ 50.000 nodig. Hiertoe worden aandelen van ƒ 500 en ƒ 100 uitgegeven. In maart 1882 wordt de bouw afgerond. Het Algemeen Handelsblad van 15 maart 1882 geeft een uitgebreide beschrijving van het complex.
Opening
Op 3 april 1882 wordt Bad- en Zweminrichting Th. van Heemstede Obelt feestelijk geopend. Aanwezig zijn enkele leden van de Gemeenteraad en een groot aantal genodigden met hun dames.
De president van de Commissie van Toezicht brengt in een kort woord tot de aanwezigen hulde aan de directeur, door wiens initiatief en onder wiens leiding de inrichting tot stand is gebracht. Eén van de bestuursleden van de Amsterdamsche Zwemclub wijst in een geestige rede op het nut van het baden, ter bevordering van de gezondheid van lichaam en geest.
Aansluitend is het tijd voor een bezichtiging. De inrichting beschikt over een aparte afdeling voor heren en dames, die elk een geheel afzonderlijke ingang hebben. De herenafdeling heeft een instructiebad, een bassin voor baders en een groot bassin met springtoren voor geoefende zwemmers. De damesafdeling heeft 1 enkele kom, die met schermen is overdekt.
In beide afdelingen zijn een reeks kamers voor binnenbaden, douches-, stort- en dampbaden, alle van de meest mogelijke geriefheden voorzien. Het mannelijke en vrouwelijke badpersoneel beschikt over de beste hulpmiddelen bij eventuele ongevallen.
Naast een kleine wachtkamer voor dames beschikt de inrichting over een grotere wachtkamer met buffet voor heren. Van de nieuwste vindingen is gebruik gemaakt. Het reglement belooft, dat de bediening niets te wensen zal overlaten.
Met de directie van de Havenstoombootdienst is een overeenkomst gesloten, zodat men in enkele minuten vanaf de Dam de nieuwe Bad- en zweminrichting kan bereiken. Amsterdam zou Amsterdam niet zijn als men geen alternatief voor die ellenlange naam bedacht: het wordt ‘de Obèlt’, met de klemtoon op de laatste lettergreep.
Het dameszwemmen op de kaart
Obelt is groot voorstander en voorvechter van het (dames)zwemmen. Daarom gelden er in zijn inrichting gelijke rechten voor dames en heren. Heel apart als je bedenkt dat de bestaande zwembaden alleen voor mannen en jongens waren. Want welk fatsoenlijk meisje toont zich zomaar in een zwembad met ontblote hals, nek, armen, voeten en kuiten aan de eerste de beste man?
Kort na de opening van de inrichting laten 12 jongedames bij dezelfde kapper hun haar kort knippen om er bij het zwemmen niet zo’n last van te hebben. Zij worden meer als slechte meiden dan als sportieve baanbreeksters beschouwd.
De allereerste dameszwemwedstrijd
Wat helemaal bijzonder is, is dat er op 11 juli 1886 voor het eerst een dameswedstrijd wordt gehouden onder auspiciën van de Hollandsche Dames Zwemclub (HDZ). Amsterdam staat op zijn kop als dit algemeen bekend wordt. Dat zal een schandalige vertoning worden! Al die blote vrouwen en meisjes in het bad!
Alleen uitstekend bekend staande heren met een schier interplanetaire moraal hebben de eer om plaats te nemen in de jury. De aanwezige pers bestaat voor deze gelegenheid enkel uit dames. Obelt heeft als verrassing geregeld dat vanaf een boot van de havenpolitie in het IJ-water de Stafmuziek van het Zevende Regiment Infanterie zorgt voor de vrolijkste wijsjes. Kortom: het wordt een onvergetelijke middag.
Ondanks de negatieve reacties gaat de dameswedstrijd gewoon door, zij het met alleen vrouwen en kinderen als publiek. Twaalf zwemsters strijden tegen elkaar op de onderdelen snelzwemmen op de buik voor dames beneden de 16 jaar, snelzwemmen op de rug, fraai zwemmen, een tobbenwedstrijd en vrije oefeningen.
Natuurlijk vieren cynisme en spotlust over al dit nieuwe bij sommigen hoogtij. Het beruchte Amsterdamse schimpblad Asmodée, schrijft erover. Toch wint de zo vaak bespotte zwemsport het tenslotte, ook waar het dames- en kinderzwemmen betreft. Dit laatste kost wel enige moeite om gemeengoed te worden.
Bouw dames- en kinderzwembad
Na de wedstrijd maakt Obelt bekend dat er spoedig zal worden begonnen met de bouw van een dames en kinderbad. In het voorjaar van 1887 wordt er een lening afgesloten voor een nieuwe dames bad- en zweminrichting, die nog in hetzelfde voorjaar geopend wordt.
Dat het zwembad populair is, blijkt uit de cijfers van 1896 als ca. 14.500 bezoekers het bad bezoeken. Niet alleen de HDZ heeft hier haar clubbad, maar ook de Amsterdamsche Reddings Brigade die in 1913 wordt opgericht, nadat een zandschip leksloeg en er 4 kinderen bij verdronken.
Gedwongen verhuizing
Al in het eerste decennium van de 20e eeuw krijgt Obelt van het gemeentebestuur te horen dat het zwembadterrein moet wijken voor de broodnodige havenuitbreiding. Een aantal jaren later opent de ondernemer aan de overkant van het IJ aan de Galgenweg in Amsterdam-Noord een nieuw zwembad.
Deze inrichting is 4 maal zo groot als het oude bad en beschikt over het dan grootste zwembassin van Europa, met een lengte van maar liefst 87 meter. Op verzoek van Obelt wordt de straatnaam in 1916 gewijzigd in Badhuisweg, omdat aan de oude naam een nogal lugubere geschiedenis vastzit.
Opening nieuwe zwembad
De opening is op zaterdag 9 mei 1914. Ook nu zijn er weer de nodige hoogwaardigheidsbekleders aanwezig, waaronder wethouder Josephus Jitta, voorzitter van het Nederlands Olympisch Comité F.W. baron van Tuyll van Serooskerken en de heren Latenstein en Cortleeven van de Nederlandschen Zwembond (NZB).De wethouder verricht de officiële opening.
Evenals de HDZ en de zwemverenigingen De Dolfijn en Het IJ, houlden de leden van de Amsterdamsche Reddings Brigade geregeld hun oefenavonden in dit zwembad. Ook worden op deze plaats bij internationale zwemevenementen de Franse driehoekjes in ons land geïmporteerd, vooral in de eerste tijd zeer tot verbazing van de Nederlanders, die gewend zijn om veel hogere en langere zwembroeken te dragen.
Het zwembad moet sluiten
Het nieuwe zwembad wordt tijdens de mobilisatieperiode 1914-1918 regelmatig bezocht door militairen. De zwemverenigingen De Dolfijn en Het Y zijn vaste klant en zelfs de Pinkstergemeente gebruikt de badinrichting verschillende keren voor doopdiensten. Het wordt echter nooit meer zo druk als aan de De Ruyterkade, omdat de afstand tot de stad te groot is. Op 30 oktober 1926 valt het doek voor het zwembad definitief.
Beeldmateriaal
Van de inrichting aan de Badhuisweg is ook beeldmateriaal (zonder geluid in die tijd) beschikbaar via de collectie van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Onderstaande Polygoonfilm laat beelden zien van Internationale Zwemwedstrijden op zondag 19 augustus 1923 in Obelt.
Over de brochure
In het boekje tref je het Reglement voor de buitenbaden en binnenbaden aan. In eerstgenoemde staat onder meer dat er 2 geheel afzonderlijke afdelingen zijn voor dames en heren. Deze zijn ‘s-morgens vanaf respectievelijk 7 en 6 uur tot zonsondergang geopend. Op zondag sluiten de baden om 10 in de ochtend. Jaarlijks wordt de aanvang en beëindiging van het badseizoen vastgesteld.
De zwemkostuums en handdoeken voor de geabonneerden worden dagelijks gewassen en gedroogd. Voor klachten is een klachtenboek beschikbaar. De tarieven zijn als volgt:
- abonnementsprijs ƒ 10,- per persoon
- voor 2 personen uit 1 gezin ƒ 8,- per persoon
- voor 3 of meer personen uit 1 gezin ƒ 7,- per persoon
- voor leden van de Amsterdamsche Zwemclub ƒ 7,50 (dames) en ƒ 6,- (heren) per persoon
- voor leden van gymnastiekverenigingen ƒ 7,50
Prijzen van enkele baden zijn:
- 1 kaartje ƒ 0,40
- 5 kaartjes ƒ 1,75
- 10 kaartjes ƒ 3,-
met inbegrip van het gebruik van 2 handdoeken. Voor het gebruik van een badkostuum wordt telkens 10 cent berekend. Bootkaartjes voor de lijn Dam – Bad- en Zweminrichting v.v. kosten per stuk ƒ 0,06 en 25 stuks ƒ 1,25.
Het Reglement voor de Binnenbaden geeft een aardig inkijkje in de badcultuur van die tijd. Het gemiddelde gezin beschikte nog lang niet over een badkamer en was aangewezen op 1 van de vele badhuizen in de stad. Dames mochten 3 kwartier van hun bad genieten, terwijl heren het met een half uur moesten doen. Op doktersvoorschrift waren er douche- en dampbaden beschikbaar. Ook hier de toen geldende tarieven:
- Gewone Warme of Koude Baden: van 1 kaartje voor ƒ 0,45 tot 100 baden voor ƒ 30,-
- Douche-Baden: van 1 kaartje voor ƒ 0,75 tot 10 kaartjes voor ƒ 6,-
- Damp-Baden: 1 kaartje voor ƒ 1,50, met inbegrip van het gebruik van 2 handdoeken
- Voor het stoken van de kachel wordt 10 cent in rekening gebracht
Aan geabonneerden wordt kosteloos zwemonderricht gegeven. Leerlingen worden alleen na voldoende proeven van bekwaamheid in het bassin voor geoefende zwemmers toegelaten. Die proeven zijn:
- te water springen en duiken
- 40 m. op de buik zwemmen
- 20 m. op de rug zwemmen
- 20 m. gekleed zwemmen
Het gebruik van een badkostuum is voor baders en zwemmers verplicht.
Geraadpleegde bronnen
- 125 jaar Homij (2010)
- Bad en zweminrichting aan de De Ruyterkade, later Badhuis Obelt in V.V.O.F. Mededelingenblad Nr. 4 van augustus 2013, blz. 5 t/m 7 (pdf)
- Fotoquiz Amsterdam – Theo Bakker’s Domein (2014)
- Ons Amsterdam (2010, nr. 7/8 pag. 295)
- J.A. Groen: Theodorus van Heemstede Obelt, portret van een baanbreker, in Ons Amsterdam, jaargang 9 (1957) pag. 359-362 (niet online beschikbaar; raadpleegbaar in o.a. Koninklijke Bibliotheek)
- Daarnaast maakte ik veelvuldig gebruik van het online krantenarchief van Delpher.nl en enkele andere websites. De links vind je terug in de tekst.