aanvulling 07-04-2021: nieuw ontdekte foto’s uit collectie Nationale Raad Zwemvaardigheid (NRZ) toegevoegd.
Het is mijn gewoonte en tegelijkertijd ook een uitdaging om documenten die ik koop te dateren. Begin maart kocht ik onderstaande affiche. Geen datum en geen plaats voorhanden. Gelukkig lukte mij het vrij snel om deze informatie via het online krantenarchief van Delpher te achterhalen. Ik was nieuwsgierig geworden en door aanvullende informatie vormde zich een toch wel bijzonder verhaal rond een apart uitstapje van de Sportfondsen-organisatie: de 1e kunstijsbaan van Nederland.
In 1929 opent het inmiddels ruim 90 jaar oude Sportfondsenbad-Oost, het allereerste Sportfondsenbad van Nederland haar deuren op het voormalige terrein van de Amsterdamse Oostergasfabriek (pdf). Door de grote belangstelling voor het schoolzwemmen vindt er als een eerste uitbreiding plaats, wanneer er een instructiebad wordt toegevoegd dat opent op 16 december 1933. Maar het blijft niet bij deze toevoeging. Het bestuur van het Amsterdamse bad lanceert in 1934 een ambitieus plan: een openluchtbad, gecombineerd met een kunstijsbaan.
Natuurbad “midden in de steenen stad”
Behalve het zwembad zijn op het voormalige fabrieksterrein inmiddels nog een aantal nieuwe gebruikers gekomen. Direct naast het zwembad is nog een ruïne-achtig terrein van 8.000 m2 beschikbaar. Hier stond een gedeelte van het retortenhuis van de oude Oostergasfabriek. De directie van het Sportfondsenbad besluit om hier een natuurbad te realiseren, met de simpel geformuleerde bedoeling: ’s zomers natuurbad buiten, ’s winters binnenin zwemmen. Het natuurbad zal in de winter bovendien dienst doen als kunstijsbaan. De toneelschilder Carel Otte zorgt voor een wandschildering waardoor de bezoekers van het zwembad alvast een indruk kunnen krijgen hoe het toekomstige natuurbad eruit zal gaan zien.
Financiering met spaarkassen
Voor de financiering wordt hetzelfde systeem gehanteerd als bij de Sportfondsenbaden. Hiertoe wordt de NV Sportfondsen-kunstijsbaan opgericht. Er worden spaarkassen gevormd op basis van obligaties, waarbij gedurende een periode van 12 jaar elke maand een bedrag van ƒ 2,50 wordt gestort. Besloten wordt te gaan bouwen als er 300 spaarders zijn ingeschreven. De firma Stork uit Hengelo is bereid gevonden om het resterende bedrag voor haar rekening te nemen.
Hoewel het aantal spaarders door de korte inschrijfperiode eigenlijk nog niet voldoende is, wordt er op 13 juni besloten met de bouw te gaan beginnen. De totale kosten bedragen uiteindelijk zo’n ƒ 250.000 (tegenwoordig zo’n € 2,5 miljoen). Om de betonnen bak van 60 x 40 meter te kunnen koelen, wordt zo’n 40 km. aan buizen geïnstalleerd. Ook komt er een tribune voor 8000 toeschouwers.
Al op 15 november 1934 opent de 1e Nederlandse kunstijsbaan. Op 23 en 24 november 1934 wordt de feestelijke opening gehouden met een Tweedaagsch Internationaal IJsfeest met een wedstrijd van 1500 m. in hardrijden, internationale demonstraties schoonrijden en acrobatiek en 2 ijshockeywedstrijden. Ook de beroemde Noorse kunstschaatster Sonje Henie geeft een demonstratie.
Van kunstijsbaan naar zwemparadijs
Door de betonnen rand van 1,20 m. hoog is de ijsbaan in de zomermaanden prima geschikt als een heerlijke badplaats, met kniediep water voor kinderen uit de stad. De tribunes van de ijsbaan, die zijn gebouwd op een heuvel van puin, worden dan met een dikke zandplaat overdekt. Hierdoor ontstaat er een prachtig strand voor het nemen van zonnebaden.
Voor de opening van de kunstijsbaan was erg veel belangstelling. Niet zo gek, omdat het de eerste van haar soort in Nederland was. De opening van het natuurbad op 18 mei 1935 is echter geen groot succes.
Door het gure, regenachtige weer vallen de geplande festiviteiten letterlijk en figuurlijk in het water. Het hele programma wordt geschrapt. Een grote teleurstelling voor de 1000 kinderen die het grote bad zouden vullen. Ook het gekostumeerde riddertoernooi en het kanovaren in met bloemen versierde boten vinden geen doorgang. Gelukkig volgen er snel betere tijden. Op mooie dagen bezoeken behoorlijk veel mensen het natuurbad, dat is voorzien van een strand met parasols, ligstoelen en een kiosk. Misschien ligt dit ook wel aan de reclameslogan Ontvlucht de steenen stad.
- De heer W. van Vugt, directeur Gemeentelijke Wasch- en Schoonmaak-, Bad en Zweminrichtingen, bij de opening van het Sportfondsen Natuurbad te Amsterdam op 18-05-1935 (collectie Nationale Raad Zwemveiligheid)
- Door het slechte weer bij de opening vielen activiteiten als kanovaren met versierde boten en een gekostumeerd riddertoernooi figuurlijk in het water. Het lijkt er toch op dat een enkeling zich hierdoor toch niet liet tegenhouden (2x collectie Nationale Raad Zwemveiligheid)
- Waar in de winter de tribune is van de Sportfondsen-Kunstijsbaan wordt in de zomer zand gestort om een zandstrand te creëren voor het Sportfondsen-Natuurbad (collectie Nationale Raad Zwemveiligheid)
Vooral torenhoge erfpacht fataal
Voor het gebruik van de grond vraagt de gemeente jaarlijks een erfpacht-canon van maar liefst ƒ 10.000. En hoewel elk jaar de bedrijfskosten worden terugverdiend of wordt aangevuld met inkomsten van het binnenbad, hangt de erfpacht uiteindelijk als een zwaard van Damocles boven het complex. De gemeente heeft echter nooit oren naar vermindering. In 1939 is de NV Sportfondsen-kunstijsbaan niet meer in staat de exploitatie van de kunstijsbaan te hervatten. De machines worden voor ƒ 20.000 overgenomen door de Amsterdamsche Ballast Maatschappij, onder voorwaarde dat zij de exploitatie nog twee seizoenen voortzet.
In het najaar van 1939 gaat de ijsbaan nog wel open, maar daarna lijkt het doek te vallen. In 1940 is er bovendien een ander probleem: een open ijsbaan is niet te exploiteren vanwege de verduisteringsbepalingen van de Duitse bezetter. Eerst wordt er nog gedacht om op hetzelfde terrein een overdekte kunstijsbaan te realiseren, maar ook hier lijkt de erfpacht een belangrijk struikelblok. Besloten wordt dat de ijsbaan zal worden ondergebracht in de Apollohal, die wel lichtdicht kan worden afgeschermd.
Hiermee komt na 5 jaar een definitief einde aan het avontuur. Wethouder Walrave Boissevain vindt de dat stichters een cruciale fout hebben gemaakt door niet naar het aantal jaarlijkse regendagen te kijken. Het is een treurig fiasco geworden. Lichtpuntje voor de schaatsliefhebbers is dat de Apollohal op 23 november 1940 haar deuren opent. Het jubileumboek Sportfondsen-spiegel vermeldt nog dat de nieuwe, pro-Duitse burgemeester Edward Voûte in 1941 uiteindelijk bereidt is om de erfpacht op ƒ 1 terug te brengen. Men bedankt dan voor de eer…
Onbeantwoorde vragen
Helaas heb ik niet alle informatie online of in mijn eigen collectie kunnen terugvinden. Zo kreeg ik bijvoorbeeld geen antwoord op de vraag wat er met de aandelen van de Sportfondsen-Kunstijsbaan is gebeurd. Hoe de (financiële) verplichtingen tussen kunstijsbaan en natuurbad waren geregeld laat zich raden. Wel leverde Sportfondsenbad-Oost de elektriciteit, het water e.d., terwijl aan de andere kant het natuurbad gebruik maakte van het terrein van de kunstijsbaan. Wie het weet, mag het zeggen.
Nu je hier toch bent: Ik schrijf mijn artikelen meestal aan de hand van documenten of voorwerpen uit mijn verzameling. Daarom ben ik altijd op zoek naar aanvullingen, zoals: diploma’s, folders, medailles, speldjes, lidmaatschapskaarten, emblemen, boeken, foto’s etc. Eigenlijk alles wat met zwemmen, zwemsport en zwembaden in Nederland te maken heeft. Heb je iets wat interessant zou kunnen zijn voor mijn verzameling, neem dan vooral even contact met mij op. Je maakt hiermee niet alleen mij blij; ik kan er ook andere belangstellenden mee helpen.
Geraadpleegde bronnen
- Vele kranten en enkele tijdschriften via Delpher
- Stadsarchief Gemeente Amsterdam
- Nationaal Archief
- Artikelen van de website Geheugen van Oost
- Sportfondsen-spiegel 1923-1962 van Ben Planjer (pag. 47-50)
- Zie verder de links in de tekst