Leestijd: 15 minuten

Een kleine 75 jaar konden inwoners van Gouda en omgeving het hele jaar terecht in het Spaardersbad. Het bad, dat letterlijk bij elkaar werd gespaard sloot in 2013 definitief haar deuren. In deze blogpost schrijf ik over de totstandkoming van het bad en over de huidige metamorfoze naar wooncomplex.

In mijn vorige blogpost schreef ik een samenvatting over 40 jaar Goudsche Zwemvereniging (GZC). Mijn nieuwsgierigheid over zwemmen in Gouda was daarmee aangewakkerd. Ik besloot daarom in deze post te schrijven over het 1e overdekte zwembad van Gouda: het Spaardersbad. Aan de hand van een oude prijslijst die ik ooit kocht (zie verderop in deze post) kwam ik achter de interessante bestaansgeschiedenis van dit zwembad.

Via Streek Archief Midden Holland (SAMH) kreeg een kopie van de uitgave Het Spaardersbad, een monument uit 1993. Mijn verhaal en de bijbehorende foto’s komen voor een aanzienlijk deel uit dit boekje en tevens uit oude krantenberichten.

Behoefte aan zweminrichtingen

In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw neemt de populariteit van het zwemmen en baden snel toe. Er worden allerlei initiatieven op gebied van hygiëne en gezondheid ontwikkeld. Daarnaast is er ook aandacht voor het grote aantal verdrinkingen, elk jaar zo’n 675. Nu zijn dat er nog altijd zo’n 85. In 2018 liep dit aantal overigens door de warme zomer weer op.

Om in de grote behoefte te voorzien is er dringend behoefte aan nieuwe zweminrichtingen. Het liefst overdekt, zodat ook in de winter het zwemmen door kan gaan.

Eerste stappen

Het initiatief om naast de Houtsmansgracht te komen tot een 2e zweminrichting in Gouda, komt begin 1930 van GZC-lid de heer C.J. van As. Tijdens de algemene vergadering op 8 februari stelt hij voor om te komen tot de stichting van een overdekte zweminrichting.

Al snel wordt onder zijn leiding het Comité van Actie opgericht om dit te realiseren. Enkele jaren later probeert men de Gemeente Gouda te bewegen om het plan financieel mogelijk te maken. Dit blijkt niet eenvoudig zeker nu er een economische crisis heerst.

De 1e bijeenkomst van het comité vindt plaats op 4 oktober 1933 onder leiding van voorzitter J.C. den Boer, die tevens bestuurslid is van GZC. Voor deze vergadering is ook mr. J.A.C. Bierenbroodspot van de directie van de NV Sportfondsenbaden uitgenodigd. Deze NV stelde zich ten doel de oprichting van overdekte bad- en zweminrichtingen te bevorderen.

Een sportfondsenbad in Gouda?

Tijdens de vergadering licht Bierenbroodspot uitvoerig toe wat er allemaal komt kijken bij de oprichting van een sportfondsenbad. Van zijn hand komt ook het idee om over te gaan op een spaarsysteem. Iedereen kan een spaaraandeel van ƒ 360,- kopen, waarmee men de bouw van het bad steunt en tevens zijn geld belegt. Het bad moest het eerste volledig particulier gefinancierde overdekte bad van Nederland worden.

Op 16 oktober 1933 organiseert het comité een propaganda-avond waar Bierenbroodspot een lezing met lichtbeelden geeft. Tijdens een inleiding stipt voorzitter J.C. den Boer nog eens aan dat er al 15 jaar zonder resultaat wordt gesproken over een overdekte zweminrichting.

Uiteraard wordt uitgebreide uitleg gegeven over de werking van de spaarkassen. Een aandeel van ƒ 360,- moet worden voldaan voldaan in maandelijkse termijnen van ƒ 2,50 gedurende 12 jaar. Naast dividend krijgen spaarders als tegenprestatie reductie op abonnementen en losse baden.

Door middel van lantaarnplaatjes brengt Bierenbroodspot het nut van het zwemmen naar voren. Hij laat de verschillende stadia en onderdelen van het 1e sportfondsenbad in Amsterdam zien, met verschillende interessante bijzonderheden omtrent de inrichting. Daarnaast vertoont hij foto’s en tekeningen van andere sportfondsenbaden en is er gelegenheid tot het stellen van vragen.

Comité van aanbeveling geïnstalleerd

Om de plannen te kunnen realiseren dient er een permanent comité te worden opgericht. Het bestuur bestaat onder andere uit G.H. de Wilde (secretaris) en H. Harms (penningmeester). Bestuurslid Th. Arts, redacteur bij de Nieuwe Zuid-hollander, zorgt voor de publiciteit. Burgemeester Gaarlandt aanvaardt het ere-voorzitterschap.

Eén, twee…!
Pakt aan doet mee!
’t Stilste water wordt een meer
Als samen fiks wordt aangevat
Verrijst er wis ’t Goudsche bad

Eind 1933 wordt een contract opgesteld tussen het comité en NV Sportfondsenbaden. Voor ondersteuning en adviezen betaalt het comité een jaarlijkse bijlage. Op 24 januari 1934 wordt de Raad van Toezicht Sportfondsenbad geïnstalleerd. In maart 1934 is al de helft van de 300 benodigde spaarders bijeen, een onverwacht resultaat.

Begin november is er een bijeenkomst van spaarders. Voorzitter J.C. den Boer deelt mee dat inmiddels 210 van de 300 spaarbrieven zijn uitgegeven. Tevens wordt aangekondigd dat aan op 11 december een excursie zal worden georganiseerd naar Sportfondsenbad Schiedam. Door het gezelschap van meer dan 100 personen wordt daar uiteraard gezwommen. Daarnaast krijgen de spaarders een rondleiding.

Komt het zwembad er?

Nog altijd zijn er niet voldoende spaarders om het bad te gaan bouwen. Wel wordt in maart 1935 melding gedaan van de 250e spaarder. Eind oktober worden er nog 40 spaarders gezocht. Het wordt daarna erg stil. In november 1936 komt het bestuur bijeen om de situatie te bespreken.

Bovendien blijkt de steun door NV Sportfondsenbaden steeds minder te bevallen. Er zijn hoge overheadkosten en de steun is gebrekkig. In 1937 besluit het comité zich voor ƒ 800,- uit te kopen. Het contract wordt ontbonden, maar Bierenbroodspot blijft op persoonlijke titel nauw bij de bouw betrokken. In juli 1937 wordt de Stichting Spaardersbad Gouda opgericht.

Bij de Nutsspaarbank kan het nog benodigde bedrag van ƒ 50.000,- worden geleend. De nieuwe stichting koopt voor ƒ 6.000,- een stuk grond van de gemeente aan de Van Itersonlaan. Architect Wolter Bakker, die al ervaring heeft opgedaan bij de bouw van andere sportfondsenbaden, maakt een plan voor het ontwerp.

We gaan bouwen!

Na 8 jaar van onderhandelen en geld inzamelen wordt op 13 juli 1938 de eerste paal geslagen in aanwezigheid van de architect, de aannemer, de bestuursleden en een aantal spaarders. Een maand later, op 13 augustus gaat alweer de 320e en laatste paal de grond in. Men hoopt dat de bouw rond 1 januari 1939 zal zijn afgerond.

De werkzaamheden lijken voorspoedig te verlopen. Na het storten van de wanden wordt op 26 september de eerste steen gelegd door penningmeester H. Harms, die hiermee voor zijn grote inzet werd beloond. Hij verricht deze daad onder toezicht van de loco-burgemeester, de wethouder, de gemeente-secretaris, het bestuur, de architect en een aantal spaarders. Op de plaats van de 1e steenlegging zal een gedenksteen worden ingemetseld.

Met slecht enkele kleine tegenvallers verloopt de bouw voorspoedig. In oktober is men al aan de dakspanten toe, waarmee ook het hoogste punt wordt bereikt. Het comité heeft dankbaar gebruik kunnen maken van elders opgedane ervaringen. Gouda kan nu eindelijk beschikken over een overdekt zwembad dat aan de modernste eisen voldoet.

Naast de gedenksteen van de 1e steenlegging wordt, na zijn overlijden tijdens de Tweede Wereldoorlog, een bronzen plaquette aangebracht met de beeltenis van Jan den Boer en de tekst:

13 mei 1889 – 9 april 1944
Jan C. den Boer
Pionier der zwemsport
Mede-oprichter en de eerste voorzitter
van het Spaardersbad

Personeel en gebruik

Kort voor de opening wordt het personeel aangetrokken: een chef-badmeester, een zweminstructeur, een badmeisje, een machinist, een hulpstoker en 2 cassières. De chef-badmeester verdiende ƒ 25,- per week en de instructeur ƒ 20,-.

Handdoeken, baddoeken en badmutsen worden door het bad verhuurd. Er zijn verschillende tarieven en abonnementsprijzen. Spaarders krijgen daarbij een forse korting. Boekjes met tarieven en openingstijden worden bij kappers, artsen en op andere adressen neergelegd.

De opening

Het zwembad wordt op 14 januari 1939 geopend door de nieuwe burgemeester, de heer James. Het voltallige gemeentebestuur is aanwezig, evenals het bestuur van de stichting, de architect en zo’n 500 genodigden.

De dochter van de voorzitter van Stichting Spaardersbad Gouda, Nel den Boer, verricht de eigenlijke opening door als eerste een duik in het water te nemen. De Goudsche Zwemclub (GZC) verzorgt zwemdemonstraties, waaraan onder andere de toenmalige wereldrecordhoudster Iet van Feggelen en Europees kampioen Kees Hoving meedoen.

Verhouding met zwemclub GZC

W.J. den Boer: “De verhouding tussen GZC en het Spaardersbad was een bijzondere. Het Spaardersbad was naturlijk een zweminrichting met een openbaar doel. Tegelijkertijd was GZC de initiatiefnemer om het tot stand te brengen. Ik denk dat in het bestuur van het Spaardersbad altijd 2, 3 of 4 GZC-ers hebben gezeten”

De oorlogstijd

Door de oorlog neemt de aanvankelijk goed lopende verkoop van abonnementen sterk af. Vanwege de oorlogsdreiging zijn er vanaf 1939 een groot aantal soldaten in Gouda gelegerd. Op gezette tijden kunnen zij voor 10 cent in het Spaardersbad gaan zwemmen.

Na de komst van de Wehrmacht wordt er een overeenkomst gesloten met de Duitse bezetter. Om botsingen met burgers te voorkomen krijgen de soldaten eigen tijden in het bad toegewezen. De Duitsers krijgen ook zweminstructie. In de tussentijd worden hun fietsen gestolen.

Vanaf 1942 begint men met schoolzwemmen in zowel het diepe als het ondiepe. In de 1e jaren maakt de badmeester vooral gebruik van de hengel. Later komen er luchtbandjes, waarmee het leren zwemmen veel gemakkelijker en vlotter gaat. Uit krantenberichten uit die tijd, blijkt dat in deze jaren ook de waterpolo– en zwemcompetitie gewoon door gaan.

Tekorten

Al in 1940 ontstaat in toenemende mate gebrek aan zeep, chemicaliën en kolen. Ook verduisteringsbepalingen vragen om aanpassingen. Vanwege de rantsoenering van elektriciteit is het zwembad in 1941 nog maar tot 21.00 uur over. Zwemmen blijft in deze onverminderd populair. Even weg van de dagelijke beslommeringen.

Vanaf 1944 verbiedt het Rijkskolenbureau nog langer kolen te gebruiken voor het zwembad. Er kan nu niet meer worden gezwommen, maar wel is het mogelijk om gebruik te maken van de douches. Korte tijd later sluit het zwembad. Het water dient nu als reserve voor het Van Itersonziekenhuis.

Door gebrek aan kolen moet het Spaardersbad in het laatste oorlogsjaar tijdelijk sluiten.

Na de oorlog

Na na oorlog besluit het gemeentebestuur noodgedwongen het zwembad aan de Houtmansgracht te sluiten. De zuiveringsinstallaties zijn vernield en alle houten hokjes zijn opgestookt. In 1945 is er bovendien geen elektrische energie en chloor beschikbaar. Gelukkig gaat het Spaardersbad op 22 oktober weer open, na ruim een jaar te zijn gesloten. Ook het schoolzwemmen wordt weer opgepakt. Bij de scholen wordt propaganda gemaakt om dit verplicht te stellen.

Als alternatief voor het zwembad aan de Houtmansgracht wordt in 1946 een eenvoudige zwemgelegenheid aangelegd in het IJssel-Gouwe kanaal. Ook ontwikkelt het bestuur van het Spaardersbad plannen om tot de aanleg van een buitenbad over te gaan. Vanwege felle protesten van de omwonenden vindt dit plan geen doorgang. Naast mogelijk geluidsoverlast is de belangrijkste reden dat kinderen de zwemmers en zwemsters konden gadeslaan, wat onzedelijk zou zijn.

Miljoenste bezoeker

Het Spaardersbad blijft populair bij de Goudse bevolking. Het staat in de top van de 33 binnenbaden die Nederland in die tijd telt en trekt bezoekers uit de wijde omgeving. In 1947 wordt een mijlpaal bereikt; men verwelkomt de miljoenste zwemmers. Vijf jaar later, in 1952 zijn dat er al 2 miljoen en in 1957 zelfs 3 miljoen. In topjaar 1966 verwelkomt het bad bijna 300.000 bezoekers.

Net als elk ander zwembad zijn er thema’s die telkens terugkomen. In de loop der jaren zijn er een aantal diefstallen uit kleedhokjes. Deze vind je ook terug in verschillende krantenberichten. W. Koppendraaier, een medewerker uit die tijd, vertelt dat hij tijdens het gemengd zwemmen ‘op wacht’ ging staan en de nodige dieven op heterdaad betrapte. Tegenwoordig niet meer voor te stellen; gelukkig zijn er nu lockers.

Het onderhoud wordt in die tijd door het eigen personeel uitgevoerd. Van tegels zetten tot verven, elektriciteit en onderhoud aan de ketel; alles wordt zelf gedaan. Regelmatig vinden de werkzaamheden ’s nachts plaats, zodat het zwemmen overdag ongehinderd kan doorgaan. De schoonmaak wordt gezamenlijk gedaan.

Al het onderhoud wordt door het eigen personeel uitgevoerd.

Natuurlijk moeten er ook zaken worden vervangen. In de jaren ’50 worden kolen vervangen door stookolie. Aan het eind van de jaren ’70 is er de komst van gas. In 1967 wordt de glazen kap vervangen door platen van polyester.

Gemeentelijk bezit en verbouwing

In de jaren ’70 krijgt het zwembad concurrentie van openluchtbaden in Gouda en omgeving. De bezoekersaantallen zijn daarom in de zomermaanden laag. De loonkosten stijgen, maar van het Ministerie van Economische Zaken weigert om de tarieven tot het gewenste peil op te trekken. Het wordt sluiten of een overname.

Op 1 november 1972 komt het zwembad in handen van de gemeente en komen de medewerkers in dienst van de Sportstichting. In 1974 wordt het Spaardersbad ingrijpend verbouwd. De om het bassin gelegen kleedhokjes worden naar de begane grond verplaatst. Ook worden enige maatregelen getroffen ten aanzien van de geluidsisolatie en de temperatuur.

Renovatie

In 1989 brengt een adviesbureau een rapport uit met een meerjaren-onderhoudsadvies. De belangrijkste conclusie is, dat de onderhoudstoestand en het leefklimaat van het bad hoognodig moeten worden verbeterd.

In 1990 gaan stemmen binnen de gemeente op om het bad te sluiten. Het zwembad voldoet inmers niet meer aan de moderne eisen. GZC komt met een handtekeningenactie op dit te voorkomen. De vereniging is immers nauw verbonden met het zwembad.

In 1992 wordt het Spaardersbad voor miljoenen verbouwd.

Gelukkig realiseert het college van burgemeesters dat het Spaardersbad een belangrijke monumentale waarde heeft. Op 26 november 1990 plaatst zij het gebouw op de gemeentelijke monumentenlijst. Daarmee worden het bad en het karakter ervan voor de toekomst veilig gesteld.

In 1992 is er opnieuw discussie over het Spaardersbad. Het bad voldoet niet meer aan de normen van de Wet Hygiëne en Veiligheid Zwembaden. B&W besluiten tot een investering van ƒ 2.830.000. Na aanvang van de verbouwing blijkt de bewapening aangetast. Gelukkig is B&W bereid om een aanvullend krediet van ƒ 1.890.000 beschikbaar te stellen. Het bad wordt grondig aangepakt, maar blijft daardoor wel een jaar dicht.

In 1993 beschikt Gouda over een monumentaal bad met een bijzondere plaats in de geschiedenis van Gouda. Hiermee komt ook een eind aan de bron waaruit ik een groot deel van de bovenstaande informatie heb geput: Het Spaardersbad, een monument (1993).

De geschiedenis van het bad is echter nog niet volledig. Hieronder beschrijf ik hoe het het zwembad in de laatste jaren van haar bestaan is vergaan.

Multifunctioneel zwembad- en thermencomplex

In november 2007 lanceert de gemeente Gouda een plan om alle bestaande zwembaden te sluiten en één groot multifunctioneel zwembad met thermencomplex te bouwen op de locatie van het huidige zwembad De Tobbe aan de Groenhovenweg.

Alle Goudse overdekte zwembaden moeten wijken voor één groot multi-functioneel zwembad.

De huidige 3 zwembaden zijn verouderd en er zijn de komende jaren forse investeringen nodig op het gebied van onderhoud. Ook bieden de baden onvoldoende capaciteit om te kunnen voldoen aan de vraag van watersportclubs. Bovendien staan er veel kinderen op de wachtlijst voor zwemles. Zwemverenigingen reageren enthousiast op dit plan.

In februari 2008 stemt de meerderheid van de Goudse gemeenteraad voor de bouw van één groot zwembad ter vervanging van het Spaardersbad, de Trefkuil en De Tobbe. De 3 binnenbaden van het nieuwe Groenhovenbad krijgen de namen van de oude zwembaden. Het nieuwe zwembad opent op 19 april 2013 haar deuren.

Nieuwe functie Spaardersbad

Op 19 juli 2013 sluit badmeester Peter Boersma voor het laatst de deuren van het Spaardersbad. Daarmee komt na bijna 75 jaar een einde aan het eerste overdekte zwembad van Gouda. Het bad staat daarna enkele jaren leeg. In 2016 komen er langzaam plannen om het gebouw af te stoten, met als voorwaarde dat de monumentale waarde wordt gerespecteerd.

Het Spaardersbad krijgt een nieuwe bestemming waarbij de monumentale waarde wordt gerespecteerd.

De gemeente vraagt architect Robert Winkel (Mei Architecten) en White House Development (WHD) om de mogelijkheden van herbestemming van Spaardersbad te onderzoeken. Zij ontwikkelen een plan om het gebouw te behouden en te transformeren tot bouwgebouw met 6 loftwoningen rond rond het oorspronkelijke zwembassin. In dit zwembassin is een gemeenschappelijke binnentuin gemaakt.

Spaardersbad wordt wooncomplex

Het plan is gebaseerd op drie hoofdingrepen: het toevoegen van slechts enkele openingen in de buitengevel; het openen van het oorspronkelijke daklicht en het toevoegen van een glazen binnengevel op de rand van het voormalige zwembassin. Dit maakt het het plan ook financieel haalbaar.

De 6 woningen worden vernoemd naar de verschillende zwemslagen: Schoolslag, Rugslag, Vlinderslag, Borstcrawl, Wisselslag en Vrije slag. Door een oproep te plaatsen in de plaatselijke krant hebben veel Gouwenaren, die hun zwemdiploma in het Spaardersbad hebben gehaald, historische foto’s opgestuurd. Deze foto’s zijn vervolgens verwerkt in de verkoopbrochure. Ook komt er een speciale website.

De verkoop van de woningen start op 14 september 2017. In het voorjaar van 2019 zijn de woningen opgeleverd. Inmiddels zijn ook alle woningen verkocht. Tijdens open monumentendag kun je het Spaardersbad bezoeken.

Aandacht op tv

Ook de landelijke media zijn geïnteresseerd in het project. In het AVROTROS-programma Herbestemming brengt ontwerper Piet Hein Eek een bezoek aan het oude Spaardersbad. Deze uitzending vind je hier.

Geraadpleegde bronnen

• Uitgave: Het Spaardersbad, een monument / Bianca van den Berg en Nynke Ottink – Gouda, 1993 (met dank aan Streekarchief Midden-Holland en Wilma Jenniskens)
• Website Streekarchief Midden-Holland (ihb Goudsche Courant)
• Website Gouda Sportstad
• Foto’s van de transformatie van het Spaardersbad
• Website Mei architecten
• Verkoopwebsite Spaardersbad
• Website White House Development
• Website De Architect